مسیر جدید دیپلماسی ایرانی از کاراکاس و هاوانا تا ریاض چه هدفی دارد؟

به جز دولت حسن روحانی، در 3 دولت دیگری که در دو دهه اخیر بر سر کار بوده‌اند، برای تهران حضور در آمریکای‌لاتین بسیار پراهمیت بوده است. بخشی از این اهمیت ناظر به مسائل اقتصادی و بخش دیگر به هدف ایجاد موازنه با غرب در حیاط خلوت آمریکا بود.

دولت هشتم، 3 سفر به آمریکای‌لاتین داشت. در یکی از این سفرها، رئیس‌جمهور وقت ایران کارخانه تراکتور‌سازی ایران را در ونزوئلا افتتاح کرد و چندین قرارداد فنی و اقتصادی نیز میان دو کشور به امضا رسید. به جز ونزوئلا ایران تقویت روابط با کوبا را نیز در دستورکار خود قرار داده بود و بر همین اساس در دولت هشتم سالانه 20 میلیون یورو خط اعتباری در اختیار این کشور قرار داد. در دولت نهم و دهم این روابط به شکل ویژه‌تری دنبال شد و خط اعتباری 20 میلیون دلاری برای کوبا به 200 میلیون دلار افزایش پیدا کرد.

در کنار آن، ایران توانست صادرات به ونزوئلا را به عدد 120 میلیون دلار در سال 92 برساند. با روی کار آمدن دولت روحانی، آمریکای‌لاتین منطقه‌ای بی‌اهمیت تلقی شد و در کمتر از یک سال، صادرات ایران به کاراکاس با کاهشی 500 درصدی به 20 میلیون دلار رسید. با بازگشت تحریم‌های آمریکا، سیاست خارجی ایران دچار تغییراتی شد و مجددا آمریکای‌لاتین در کانون توجه تهران قرار گرفت. ارسال 5 محموله بنزین به ونزوئلا و کمک به اورهال کردن پالایشگاه‌های زمین‌گیرشده این کشور و مقابله با حملات سایبری به زیرساخت‌های کاراکاس، دولت ونزوئلا را از سقوطی حتمی نجات داد. جدا از ونزوئلا، ایران با کوبا نیز تعاملات جدی‌تری را در پیش گرفت. این درحالی بود که در سال 97 ایران تنها 60 هزار دلار (معادل سهم 0.001 درصد) کالا به کوبا صادر کرده بود. 

  گذار از یکجانبه‌گرایی به چندجانبه‌گرایی 
سیدابراهیم رئیسی در سیزدهمین سفر خارجی خود که به مقصد آمریکای‌لاتین انجام گرفته است، تلاش کرده تا دو طرف دور جدیدی از همکاری‌ها را متناسب با ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایشان تجربه کنند. او با راهبرد «سیاست همسایگی» در تلاش است تا نه‌تنها اثر تحریم‌های آمریکا بر اقتصاد ایران را کاهش دهد که به مقابله با «یکجانبه‌گرایی» آمریکا بپردازد. این موضوعی است که او نه‌تنها در آستانه سفر 5 روزه‌اش به آمریکای‌لاتین به آن اشاره کرد که در دیدار با رائول کاسترو، رهبر معنوی و رئیس‌جمهور سابق کوبا نیز آن را تکرار کرد. یکی از راه‌های مقابله با یکجانبه‌گرایی غرب و به چالش کشیدن آن، گسترش روابط اقتصادی و تشکیل باشگاهی از کشورهای تحریم‌شده است. باشگاه تحریمی‌ها می‌تواند بخش قابل‌توجهی از نیازهای کشورها را از درون خود تامین کند و از این راه، اثر تحریم‌های آمریکا بر کشورها را کم و به‌مرور بی‌اثر کند. به‌عنوان نمونه درمورد ونزوئلا، ایران با وجود تحریم‌های آمریکا، چندین محموله بنزین به کاراکاس صادر کرد و در کنار آن با ارسال قطعات و تعمیر پالایشگاه‌های کاراکاس توسط متخصصانش، دولت مادورو را از خطر سقوط نجات داد. تهران قصد دارد تا در دور جدید همکاری‌ها علاوه‌بر توجه به مسائل اقتصادی در حوزه‌های دانش و فناوری نیز با کشورهای همسو همکاری‌های ویژه‌ای داشته باشد و از ظرفیت آنها نیز بهره ببرد.

  کوبا و ظرفیت پزشکی
اگر ونزوئلا با منابع عظیم نفتی و ذخایر بی‌نظیر طلا در دل خود فرصت‌های کم‌نظیری برای فعالیت‌های شرکت‌های ایرانی دارد کوبا نیز در حوزه پزشکی و نظام سلامت که یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای دنیا به شمار می‌رود، می‌تواند به ایران کمک کند. پیشرفت‌های علمی کوبا در حوزه پزشکی بارها به کمک ایران آمده است. در بحبوحه شیوع ویروس کرونا در جهان و تلفات نگران‌کننده آن، ایران با کوبا به‌طور مشترک کار ساخت واکسن ضدکرونا را آغاز کردند و موفق شدند واکسن پاستوکووک که در کوبا با نام سوبرانا ۰۲  عرضه شد را تولید کنند. ایران به اولین کشوری غیر از کوبا تبدیل شد که این واکسن را در مقیاس جدی تولید کرد. طبق گزارش‌های منتشرشده، این واکسن 91.2 درصد موثر بود. این البته تنها همکاری علمی تهران و هاوانا نبود. ایران سال‌ها پیش تکنولوژی ساخت واکسن هپاتیت‌بی ‌را از کوبا وارد کرد و مردم کشورمان را در مقابل هپاتیت ‌بی ‌واکسینه کرد. در سال 98، ایران ساخت واکسن ذات‌الریه کودکان را با کوبا آغاز کرد. کارشناسان این واکسن را از پیچیده‌ترین واکسن‌های دنیا می‌دانند که کمتر از پنج کشور قدرت تولید آن را دارند. 

پیشرفت‌های کوبا در این حوزه به اندازه‌ای بود که سال 1395، سیدحسن قاضی‌زاده، وزیر بهداشت وقت در یادداشتی نوشت: «کوبا 22 دانشکده پزشکی دارد که از سال 1998 تا سال 2014 حدود 20 هزار پزشک خارجی را آموزش داده‌اند. تعداد پزشک، نسبت به جمعیت کافی و حتی بیشتر از استانداردهای جهانی است؛ (سرانه پزشک به جمعیت در این کشور تقریبا دو برابر ایالات متحده است) به همین دلیل این کشور امکان اعزام پزشک به سایر کشورها را داراست؛ و امروز بیش از 35 هزار پزشک کوبایی در بیشتر از 60 کشور دنیا در حال طبابت هستند.» هاوانا به دلیل تحریم‌های اقتصادی طولانی و شدید توانسته در صنعت داروسازی مستقل شود و با گسترش آن، نه‌تنها توانایی تولید بسیاری از واکسن‌ها و داروهای مورد نیاز مردم را داراست که صادرات مهمی به اغلب کشورها نیز دارد.

تمرکز بر این توانایی‌ها بود که باعث شد تا رئیسی در نشست مشترک هیات‌های عالی‌رتبه دو کشور، به هاوانا پیشنهاد کند با توجه به توانمندی‌های ایران در زمینه نانوتکنولوژی و نیز توانمندی‌های کوبا در عرصه بایوتکنولوژی، کارگروه مشترک همکاری‌های فناورانه میان دو کشور برای همکاری‌های مکمل در این زمینه‌ها تشکیل شود. این پیشنهاد البته با استقبال رئیس‌جمهور کوبا همراه شده است. آن‌طور که بهرام عین‌اللهی، وزیر بهداشت در جریان بازدید روسای جمهور ایران و کوبا از مرکز تولید دارو و واکسن در هاوانا، گفته قرار است در حوزه واکسن دو طرف تبادل فناوری داشته باشند. همچنین تولید چند محصول مشترک از جمله در حوزه درمان سرطان، دیابت و بیماری‌های خاص در دستور کار دو طرف است. در کوبا تهران و هاوانا، 6 تفاهمنامه در حوزه‌های قضایی، همکاری‌های جامع سیاسی، مناسبات گمرکی و مشارکت در حوزه فناوری اطلاعات به امضا رساندند. ماه گذشته نیز یک هیات کوبایی به ایران آمد و در نتیجه دو کشور 13 موافقتنامه در حوزه‌های کشاورزی، بانکداری، بیوتکنولوژی، بهداشت و درمان، ورزش و تجارت امضا کردند. احتمالا همچون ونزوئلا، ایران در کوبا نیز به دنبال فعالیت در حوزه معادن و ساخت نیروگاه خواهد بود. 

  نگرانی در سکوت
یکی از نگرانی‌های غرب در مواجهه با کشورها استفاده بیش از اندازه از ابزار تحریم‌ها و کشاندن کشور هدف به نقطه بدون بازگشت بود. اساسا تحریم‌ها با این هدف اعمال می‌شوند که کشور هدف را ناچار به آمدن پای میز مذاکره و تمکین دربرابر کشورهای اعمال‌کننده تحریم کنند. با وجود این اما در سال‌های گذشته و به‌ویژه در دولت ترامپ آمریکا به دلیل عدم همراهی سایر کشورها و با تکیه بر قدرت خود، تحریم‌های یکجانبه بی‌شماری را علیه کشورها اعمال کرد. اعمال این تحریم‌ها سایر کشورهای متحد آمریکا را از تعامل با کشور مورد تحریم منع و از این منظر به اقتصاد آنها ضرر می‌زد.

گسترش سیاست‌های تحریمی علیه چندین کشور، فرصت همکاری بین کشورها را ایجاد کرد. اکنون با اعمال تحریم‌های یکجانبه علیه چندین کشور که حتی چین و روسیه به‌عنوان دو عضو شورای امنیت نیز شامل آن می‌شوند، این فرصت دوچندان شده است و جهان در حال تجربه ساختارهای جدید و خارج از بلوک غرب برای تعامل ساده‌تر و به‌دور از تحریم‌ها است. مبادلات غیردلاری، تهاتر، تجارت با ارزهای ملی و ساختار مالی مجزا از سوئیفت، نمونه‌هایی هستند که نشان می‌دهند ابزار تحریم به سمت فروپاشی از درون خواهد رفت. توسعه روابط ایران با آمریکای لاتین و سخن از افزایش مبادلات تجاری تا 20 میلیارد دلار، زنگ خطری برای بسته‌های متنوع تحریمی آمریکا است.

یک دهه گذشته، در برخی از محافل آمریکا، درباره حضور و نفوذ ایران در آمریکای لاتین به واشنگتن هشدارهایی داده می‌شد. این هشدارها تا جایی ادامه یافت که کنگره آمریکا در سال 2011 بودجه‌ای 80 میلیون دلاری برای مقابله با نفوذ ایران در حیاط خلوت سابق دولت خود تصویب کرد تا از این طریق هم مانع نفوذ ایران در منطقه شوند و هم راه‌های دور زدن تحریم‌ها توسط تهران را مسدود کنند. اگر‌چه در جریان سفر رئیس‌جمهور ایران بر گسترش تعاملات تجاری تاکید شد اما از تقویت امنیت و توان دفاعی کشورهای همسو با ایران نیز نمی‌توان چشم‌پوشی کرد.