دست از پا درازتر

پس از بیش از 15 ماه جنگ خونین و نسل‌کشی، حالا چشم همه حامیان مقاومت در غزه به اخباری است که از توافق آتش‌بس میان حماس و اشغالگران تل‌آویو منتشر شده است. از نیمه دوم هفته گذشته به‌تدریج منابع خبری اعلام کردند اسرائیل و حماس به توافقی برای آتش‌بس نزدیک شده‌اند. ماجد الانصاری، مشاور نخست‌وزیر قطر، روز دوشنبه اعلام کرد توافق «دور از دسترس نیست» و مذاکرات به مراحل نهایی رسیده است. جزئیات دقیق توافق هنوز اعلام نشده، اما الجزیره می‌گوید منابع نزدیک به مذاکرات اعلام کرده‌اند این توافق شامل یک وقفه شش‌هفته‌ای در جنگ است که در آن 33 گروگان اسرائیلی آزاد خواهند شد. در عوض، حدود 1000 فلسطینی از زندان‌های اسرائیل آزاد خواهند شد.

این توافق پس از هفته‌ها مذاکره غیرمستقیم میان اسرائیل و حماس در دوحه به دست آمده است، جایی که نمایندگان هر دو طرف در اتاق‌های جداگانه بودند و واسطه‌هایی از آمریکا، مصر و قطر به عنوان میانجی عمل می‌کردند. هدف از مذاکرات این بود که تا تاریخ 20 ژانویه، روز تحلیف ترامپ، توافق نهایی یا مسیر دستیابی به آتش‌بس به امضا برسد.

مقامات اسرائیلی گروگان‌هایی که قرار است آزاد شوند را به عنوان «موارد انسانی» توصیف کرده و اعلام کردند این گروه شامل زنان، افراد بالای 50 سال، کودکان و افراد آسیب‌دیده خواهند بود. پس از امضای توافق، اولین تبادل گروگان‌ها و زندانیان بلافاصله آغاز خواهد شد. براساس خبر آسوشیتدپرس، طرفین در حال بحث درباره ترتیباتی هستند که فلسطینی‌های بی‌جا شده در جنوب غزه امکان بازگشت به خانه‌هایشان در شمال را داشته باشند. مذاکرات بیشتر، پس از 16 روز از شروع توافق اولیه آغاز خواهد شد؛ در مورد عقب‌نشینی‌های اضافی نیرو‌های اسرائیلی از غزه. با این حال، مقام‌های اسرائیلی مدعی شده‌اند هیچ عقب‌نشینی کاملی تا آزادی تمام گروگان‌ها صورت نخواهد گرفت.

در حالی که ماشین جنگی رژیم تل‌آویو تاکنون بیش از 50 هزار نفر را به شهادت رسانده ولی با این حال همچنان نتوانسته به همه اهداف تعیین شده‌اش دست یاید. برخی از اعضای راست‌گرای افراطی دولت بنیامین نتانیاهو مخالفت خود را با این توافق اعلام کرده‌اند. آن‌ها معتقدند حماس باید به طور کامل نابود شود تا از تکرار حملات مشابه به اسرائیل جلوگیری شود. در حمله 7 اکتبر 2023، حماس و دیگر گروه‌ها حدود 1200صهیونیست را به هلاکت رسانده و بیش از 250 اسیر گرفتند. خبر‌ها حاکی از آن است که دو وزیر سوپرافراطی دولت نتانیاهو، بن گویر و اسموتریچ، به نشانه اعتراض به این توافق آتش‌بس اعلام استعفا کرده‌اند.

این توافق درحالی به وقوع پیوسته که در اواخر سال 2023 توافق مشابهی منجر به آزادی حدود 100 گروگان اسرائیلی و 240 فلسطینی شد، اما به دلیل کارشکنی‌های رژیم تل‌آویو و حمایت‌های بی‌قیدوشرط و خاضعانه بایدن، دچار انسداد شد. حال باید دید اولتیماتوم ترامپ برای اجرای توافق آتش‌بس چگونه پیش خواهد رفت.

  از بند‌ها و شرایط توافق چه می‌دانیم؟
به گفته منابع نزدیک به میانجی‌های این توافق، این پیش‌نویس اولین گام برای رسیدن به توافقی است که ممکن است به توقف درگیری‌ها و آغاز مرحله جدیدی در روابط میان طرف‌های درگیر منجر شود. مقامات اعلام کردند مذاکراتی در دوحه در حال انجام است و پیشرفت‌هایی حاصل شده که نشان می‌دهد توافق نزدیک است. درخصوص این توافقنامه که هنوز جزئیات دقیق آن منتشر نشده، حماس هیچ‌گونه اطلاعات رسمی نداده اما مقامات اسرائیلی به خبرنگاران جزئیاتی را فاش کردند که شامل چندین مرحله و ترتیبات پیچیده است.

مرحله اول: آزادی بازداشت‌شدگان
در مرحله اول، ۳۳ نفر از اسرای صهیونیست آزاد خواهند شد. این افراد شامل کودکان، زنان، سربازان، مردان بالای ۵۰ سال، مجروحان و بیماران هستند. اسرائیل اعتقاد دارد اکثر این افراد هنوز زنده هستند، اما هیچ تأیید رسمی‌‌ای از حماس دریافت نکرده است. اگر این مرحله طبق برنامه پیش برود، مذاکرات برای مرحله دوم آغاز خواهد شد. مرحله دوم شامل آزادی باقی‌مانده بازداشت‌شدگان زنده است، ازجمله سربازان و مردان در سن خدمت نظامی. همچنین اجساد بازداشت‌شدگان به خانواده‌هایشان بازگردانده خواهد شد. در ازای آزادی گروگان‌ها در این مرحله، رژیم تل‌آویو متعهد می‌شود طی مراحلی تعدادی اسیر فلسطینی را آزاد کند.

مرحله دوم: خروج تدریجی نیرو‌های اشغالگر اسرائیلی
یکی از ویژگی‌های این توافق، خروج تدریجی نیرو‌های اسرائیلی از مناطق غزه است. این اقدام به‌تدریج انجام خواهد شد، اما اسرائیل اعلام کرده نیرو‌هایش در نزدیکی مرز غزه ( به بهانه حفاظت از شهرک‌های صهیونیستی اطراف غزه) باقی خواهند ماند. همچنین ترتیبات امنیتی برای محور صلاح‌الدین (فیلا‌دلفی) در جنوب غزه وجود خواهد داشت. اسرائیل از بخش‌هایی از این منطقه (کریدور استراتژیک صلاح‌الدین در جنوب غزه) در روز‌های ابتدایی توافق خارج خواهد شد. ساکنان شمال غزه که مسلح نیستند، می‌توانند به مناطق خود بازگردند، با مکانیسمی برای جلوگیری از انتقال سلاح به این مناطق. همچنین نیرو‌های اسرائیلی از معبر نتساریم در وسط غزه خارج خواهند شد.

مرحله سوم: آزادی اسرای فلسطینی و افزایش کمک‌های انسانی
در مرحله سوم، اسرای فلسطینی که توسط اسرائیل با اتهاماتی چون تعلق به گروه‌های مقاومتی و… به اسارت گرفته شده‌اند، آزاد خواهند شد. تعداد این افراد به تعداد بازداشت‌شدگان زنده بستگی دارد که هنوز مشخص نیست. به کسانی که آزاد می‌شوند، اجازه داده نخواهد شد به کرانه باختری بروند. گفته شده اسرائیل تصمیم دارد برای مجاهدین حماس که در حمله ۷ اکتبر ۲۰۲۳ شرکت داشتند، هیچ‌گونه آزادی در نظر نگیرد.

از طرف دیگر، افزایش کمک‌های انسانی به غزه نیز جزء این توافق است. رژیم صهیونیستی، محدود کردن کمک‌های بشردوستانه را به عنوان بخشی از استراتژی جنگی از آغازین روز‌های حمله به غزه دنبال کرده بود و با سیاست‌های گرسنگی دادن مصنوعی در تلاش بود مقاومت غزه را وادار به تسلیم کند. حال، بازشدن راه‌ها برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به غزه و رسیدگی به وضع وخیم انسانی در این باریکه، به عنوان یکی از شرایط توافق پذیرفته شده است. بسیاری از نهاد‌های بین‌المللی ازجمله سازمان ملل هشدار داده‌اند بحران انسانی در غزه به شدت افزایش یافته و ساکنان این منطقه با مشکلات بسیاری روبه‌رو هستند. پافشاری مقاومت بر افزایش کمک‌های انسانی به عنوان یکی از شروط توافق از این جهت هوشمندانه است که یکی از اهداف اسرائیل در عملیات نسل‌کشی در غزه، خالی از سکنه کردن غزه و وادار کردن مردم غزه به کوچ اجباری بوده است. افزایش کمک‌های بشردوستانه می‌تواند قدری از وخامت اوضاع انسانی در غزه را کم کند و به جمعیت بی‌جا شده در غزه رسیدگی کند.

مسئله حکومت غزه پس از جنگ
یکی از پیچیده‌ترین مسائل، مذاکرات مربوط به مدیریت غزه پس از پایان جنگ است. اسرائیل اعلام کرده کنترل امنیتی بر این منطقه را حتی پس از پایان جنگ حفظ خواهد کرد. این مسئله باعث شده جامعه بین‌المللی به دنبال راه‌حل‌هایی برای اداره غزه توسط فلسطینی‌ها باشد، اما تلاش‌ها برای یافتن جایگزین‌هایی ازجمله افراد جامعه مدنی یا رهبران قبایل تاکنون موفقیت‌آمیز نبوده است. اسرائیل مخالف مشارکت حماس در اداره غزه است و همچنین با مشارکت تشکیلات خودگردان فلسطین نیز مخالف است. در همین راستا، منابع خبری آمریکایی و عربی می‌گویند برخی از مقامات اسرائیل، امارات و ایالات متحده برای تشکیل یک اداره موقت در غزه به توافق رسیده‌اند تا این اداره مسئولیت اداره غزه را تا زمانی که تشکیلات خودگردان اصلاحات داخلی انجام دهد، بر عهده بگیرد.

بحث‌های حل‌نشده: محور فیلا‌دلفی و تضمین آتش‌بس پایدار
علی‌رغم پیشرفت‌های امیدوارانه آتش‌بس، به گزارش منابعی چون AP، کانال 12 تلویزیون رژیم و دیگر منابع آمریکایی و عربی، اسرائیل همچنان بر تحمیل آنچه «پیروزی کامل» می‌نامد اصرار دارد و حماس نیز به آتش‌بسی پایدار متعهد است و به دنبال آن است که برای رسیدن به «آتش‌بس پایدار» بیشترین تضمین ممکن را از سوی میانجی‌ها و رژیم دریافت کند. حماس اصرار دارد تا پایان یافتن جنگ تضمین نشود، گروگان‌ها را آزاد نکند، زیرا از تشدید حملات اسرائیل پس از آزادی گروگان‌ها هراس دارد. در مقابل، نتانیاهو وعده داده است حملات برای نابودی توانایی‌های نظامی و حکومتی حماس ادامه خواهد یافت.

یکی از موارد اختلاف، کریدور فیلادلفی در مرز غزه و مصر است که اسرائیل می‌خواهد این کریدور که یکی از راه‌های رسیدن سلاح به مقاومت حماس در غزه است را در کنترل داشته باشد، اما مصر که میانجی اصلی است، با این موضوع مخالف است. اسرائیل همچنین خواستار بازرسی از افرادی است که به شمال غزه بازمی‌گردند، که این امر مستلزم حضور نظامی اسرائیل در برخی مناطق است. همچنین حماس خواستار لغو محاصره غزه است، اما اسرائیل این امر را به دلیل امکان بازسازی توان نظامی حماس نمی‌پذیرد. این موارد به گزارش منابع ذکر شده از عمده‌ترین موانع فعلی آتش‌بس میان اشغالگران تل‌آویو و مقاومت حماس است.

  پیشینه مذاکرات آتش‌بس غزه
از آغاز عملیات طوفان الاقصی و پس از حمله رژیم‌صهیونیستی به نوار غزه، حماس تمایل خود را برای مذاکرات آتش‌بس به جهت تثبیت شرایطش، اعلام کرد. رژیم‌صهیونیستی اما اهدافی برای حمله بی‌امان خود به نوار غزه اعلام کرد که دولت راست‌گرای نتانیاهو دسترسی به آن را آسان می‌پنداشت. این اهداف عبارت بودند از به شهادت رساندن محمد ضیف و یحیی سنوار، نابودی حماس و تصرف غزه و آزادی گروگان‌ها (بدون مذاکره). با این حال، رژیم تل‌آویو تحت فشار شهرک‌نشینان که آزادی اسرا را مطالبه می‌کردند و با میانجی‌گری آمریکا که جنگ غزه برایش هزینه گزافی بود، تن به مذاکره با حماس داد.

آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۳؛ تلاش ناکام
در اواخر سال ۲۰۲۳، در میان شدت گرفتن درگیری‌ها، قطر موفق شد یک آتش‌بس موقت میان دو طرف برقرار کند. این آتش‌بس که از ۲۴ تا ۳۰ نوامبر برقرار بود، شرایط زیر را شامل می‌شد.

‌ آزادی گروگان‌ها: حماس متعهد شد ۵۰ اسیر اسرائیلی را آزاد کند.

‌ مبادله زندانیان: اسرائیل نیز به آزادی ۱۵۰ زندانی فلسطینی رضایت داد.

‌ دسترسی بشردوستانه: این توافق اجازه ورود کمک‌های بشردوستانه به غزه را فراهم کرد، امری که برای جمعیت آسیب‌دیده این منطقه حیاتی بود.

اگرچه این آتش‌بس برای چهار روز برنامه‌ریزی شده بود، اما دوبار تمدید شد که نشان از دیپلماسی فشرده پشت صحنه داشت. با این وجود، گزارش‌هایی از نقض آتش‌بس توسط هر دو طرف، تنها دقایقی پس از آغاز آن منتشر شد که نشان‌دهنده شکنندگی این توافق‌ها در فضایی مملو از بی‌اعتمادی است. برای ساکنان غزه، این آتش‌بس تنها فرصتی کوتاه برای نفس کشیدن بود. کمک‌های بشردوستانه‌ای که وارد شد، برای پاسخ به نیازهای گسترده جمعیت کافی نبود و هزاران نفر همچنان آواره و زیرساخت‌های حیاتی ویران بودند.

شکست آتش‌بس در دسامبر ۲۰۲۳
در دسامبر ۲۰۲۳، اسرائیل پیشنهاد آتش‌بسی یک‌هفته‌ای را ارائه کرد که آزادی ۴۰ گروگان دیگر را شامل می‌شد، اما این پیشنهاد از سوی حماس رد شد. حماس تأکید کرد که هرگونه مذاکره درمورد گروگان‌ها باید با توقف بدون قید و شرط حملات همراه باشد. شکست این مذاکرات، اختلاف عمیق میان اولویت‌های دو طرف را آشکار کرد. برای حماس، آتش‌بس نه تنها یک توقف موقت، بلکه پیش‌شرطی برای رسیدگی به بحران انسانی غزه بود. از سوی دیگر، اسرائیل، آزادی گروگان‌ها را پیش‌شرط اصلی هرگونه توافق می‌دانست. این بن‌بست منجر به تشدید درگیری‌ها و بدتر شدن شرایط انسانی شد.

تلاش‌های بلینکن در نیمه دوم سال ۲۰۲۴ میلادی
در ماه آگوست -مرداد و شهریور شمسی- در روز ۳۱۹ جنگ غزه، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا اعلام کرد نخست‌وزیر رژیم‌صهیونیستی، بنیامین نتانیاهو با پیشنهاد تبادل موافقت کرده و حماس را به پذیرش این پیشنهاد دعوت می‌کند. رژیم صهیونیستی که چندی قبل از این تاریخ توانسته بود اسماعیل هنیه را در خاک تهران به شهادت برساند، این احتمال را می‌داد که حماس تحت‌تأثیر این ضربه مجبور به پذیرش شرایط اسرائیل شود. با این حال، اسامه حمدان، یکی از رهبران جنبش مقاومت اسلامی (حماس) اعلام کرد صحبت از پیشنهاد جدید نشان‌دهنده ناکامی واشنگتن در مجبور کردن نتانیاهو به پذیرش پیشنهاد جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا است و تأکید کرد این جنبش خواسته‌های خود را که شامل توقف جنگ، خروج از غزه و رفع محاصره است، تغییر نخواهد داد. حماس تحت رهبری وقت خود (شهید یحیی سنوار) اعلام کرد که در جلسات توافق با میانجی‌گری قطر، مصر و ایالات متحده در آن زمان مشارکت نخواهد کرد؛ چرا‌که بسیاری از شروط مقاومت از جمله خروج نیروهای صهیونیست از محور نتساریم و فیلادلفی، تضمین شده نیست.

امیدهای تازه در سال ۲۰۲۵
با انتخاب ترامپ به ریاست‌جمهوری آمریکا و تحت‌تأثیر اولتیماتوم او به دولت تل‌آویو، افزایش هزینه جنگ برای آمریکا و اسرائیل و بحران‌های پیش روی رئیس جدید کاخ‌سفید، به نظر می‌رسد این‌بار رژیم‌صهیونیستی بخش مهمی از شروط حماس برای آتش‌بس را پذیرفته و در این مذاکرات غیرمستقیم پیشرفت‌هایی رخ داده است. این رویکرد تدریجی که بر پایه درس‌های شکست‌های گذشته طراحی شده، هدفش ایجاد اعتماد میان دو طرف است. با این حال، همچنان چالش‌هایی ازجمله اختلاف بر سر جدول زمانی اجرا و دسترسی بدون محدودیت کمک‌های بشردوستانه وجود دارد.

شکست‌های مکرر آتش‌بس‌ها ناشی از واقعیت‌های ساختاری و سیاسی استعماری موجود در اراضی اشغالی است که موفقیت این مذاکرات را تضعیف می‌کند. عدم تقارن قدرت میان اسرائیل و حماس، چرخه بی‌تعهدی‌های اسرائیل را تکمیل می‌کند و آتش‌بس‌ها را شکننده می‌سازد. همچنین، این توافق‌ها اغلب به مسائل ریشه‌ای نمی‌پردازند. خواسته‌های فلسطینیان مانند رفع محاصره غزه، توقف شهرک‌سازی‌ها در کرانه باختری و رسیدگی به بی‌عدالتی‌های ساختاری همچنان نادیده گرفته شده است. بدون حل این مشکلات، هرگونه توقف خشونت صرفاً موقتی خواهد بود.

نقش جامعه بین‌المللی نیز در این میان مهم است. اگرچه کشورهایی مانند قطر و مصر در میانجی‌گری مؤثر بوده‌اند، اما نبود یک رویکرد یکپارچه جهانی و عدم پاسخگویی جدی به نقض‌های حقوق بین‌الملل، چشم‌انداز صلح پایدار و عدالت انتقالی برای فلسطینیان و به ویژه غزاوی‌ها را تضعیف کرده است.

  چرا توافق آتش‌بس ۱۵ ماه طول کشیده است؟
موانع پیش‌روی توافق حماس و اسرائیل ریشه در بی‌اعتمادی تاریخی، اولویت‌های متضاد و پیچیدگی‌های ژئوپلیتیکی دارد. حماس خواهان آتش‌بس دائمی، توقف خصومت‌ها، خروج نیروهای اسرائیلی از غزه و تضمین عدم بازگشت اسرائیل است. با توجه به تاریخچه آتش‌بس‌های موقتی که اغلب با ازسرگیری درگیری‌ها همراه بوده‌اند، حماس نسبت به تعهد اسرائیل به صلح شکاک بوده است.

نسل‌کشی اسرائیل در غزه بحران انسانی فاجعه‌باری را رقم زده است. حماس از ابتدای شروع مذاکرات در سال ۲۰۲۳ تأکید داشته است که آزادی گروگان‌ها باید با توافق جامع برای پایان خشونت و خروج اسرائیل از غزه همراه باشد. این در حالی است که اسرائیل نابودی حماس و حفظ کنترل امنیتی بر مناطق استراتژیک مانند کریدورهای فیلادلفی و نتساریم را جزو اهداف اعلامی خود قرار داده است؛ اهدافی که جزو خطوط قرمز مقاومت حماس بوده و اکنون به نظر می‌رسد به نحوی در حال تثبیت است.

یکی از مسائل بحرانی، بازگشت بیش از یک میلیون آواره فلسطینی به شمال غزه است که اسرائیل خواهان بازرسی امنیتی آنهاست. همچنین، حماس با خروج تدریجی اسرائیل در ازای ورود کمک‌های انسانی موافقت کرده، اما لغو محاصره همچنان محل اختلاف است. محاصره غزه از سال ۲۰۰۷ جریان کالاها و خدمات اساسی را مختل کرده و بازسازی غزه مستلزم رفع کامل این محاصره است؛ در حالی که اسرائیل نگران بازسازی توان نظامی حماس است.

  مقاومت زنده است و برنده!
نتانیاهو در آغاز حمله به غزه اهدافی را برای این جنگ اعلام کرد. اهدافی که عمده آن بعد از ۱۵ ماه ناکام مانده است. با این حال، طبق اعلام صریح بسیاری از مقامات تل‌آویو، رژیم‌صهیونیستی با حملات کور در غزه هدفی غیر از اهداف اعلامی را پیگیری می‌کرد. استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی، نابودی زیرساخت‌ها و محاصره شمال غزه و منع ورود کمک‌های بشردوستانه به نوار غزه و گرسنگی دادن مهندسی‌شده به مردم غزه، همه و همه یک هدف داشت‌؛ رژیم اسرائیل در تلاش بود با غیرقابل زیست کردن غزه، به منظور کوچ اجباری جمعیت فلسطینی ساکن در آن به دولت‌های مجاور، غزه را به زمین سوخته‌ای تبدیل کند که مهیای شهرک‌سازی‌های توسعه‌طلبانه و همچنین پیگیری طرح کریدور ARAB-MED شود.

غسان ابوسته، پزشک فلسطینی ساکن غزه در بیمارستان شفا، در مصاحبه‌ای در ماه‌های اولیه نسل‌کشی در غزه گفت که تمام شواهد انسانی نشان‌دهنده آن است که مهم‌ترین هدف اسرائیل در این حملات، ایجاد وضعیت اضطراری انسانی در غزه است. شواهدی نیز وجود دارد که اسرائیل و ایالات متحده به دنبال تطمیع مصر برای پذیرفتن ۲ میلیون غزاوی در شبه‌جزیره سینا بوده‌اند تا بتوانند ۲ میلیون مردم غزه را به مصر کوچ بدهند و غزه را کاملاً اشغال کنند؛ تیرهایی که یکی پس از دیگری به سنگ خورده‌اند.

با این حال، پس از گذشت ۱۵ ماه از حمله بی‌امان رژیم‌صهیونیستی به غزه، این باریکه توانسته است با مقاومت در برابر سیاست‌هایی که مرگ اجباری را بر آن تحمیل می‌کنند، زنده بماند و شروط خود را بر میز مذاکره تثبیت کند. نه‌تنها اهداف اعلامی نتانیاهو، بلکه تلاش‌ها برای کوچ اجباری، اشغال غزه و تبدیل آن به زمین سوخته نیز، علی‌رغم همه ضربات وارده، محقق نشده‌اند.

شمال غزه که طی طرح ژنرال‌ها قرار بود از سکنه خالی و اشغال کامل شود، برای هفته‌ها حصر کامل آب و غذا را تحمل کرد و با وارد آوردن ضرباتی بر ارتش اشغالگر، آنها را وادار به عقب‌نشینی کرد. این رویارویی جمعیتی مقاوم در حصر با بزرگ‌ترین و هولناک‌ترین ماشین جنگی قرن حاضر، گرچه هزینه‌های زیادی داشت، با این حال خبرهای تازه از توافق آتش‌بس نوید پیروزی مقاومتی زندگی‌طلب در برابر قدرتی نسل‌کش را می‌دهند.