خط لوله ترانس-خزر و رویای ترکیه برای تبدیل شدن به هاب انرژی

به گزارش اسلام تایمز، در حالی که ناشخص ماندن زمان پایان جنگ در اوکراین و چشم‌انداز محتمل تداوم بحران در روابط روسیه و غرب در آینده، سایه چالش انرژی بر سر اقتصاد کشورهای غربی‌ را حفظ کرده است، در این میان اخیرا اردوغان رئیس جمهور ترکیه مجدداً بحث احداث پروژه خط لوله ترانس-خزر را پیش کشیده است. هر چند توافقات بر سر احداث این خط لوله از سالها پیش مطرح بوده است اما پس از بحران اوکراین عزم مقامات ترک برای به نتیجه رساندن آن بیشتر شده و از این رو بر اساس اعلام رسانه‌ها مقامات باکو و آنکارا قصد دارند تا در این زمینه با مقامات ترکمنستان رایزنی کنند.

این خط لوله از میدان ترکمن‌باشی کشور ترکمنستان آغاز شده و قرار است که از طریق بستر دریای خزر به کشور آذربایجان و پس ‌از‌ آن به ترکیه و در‌نهایت به اروپا کشیده شود. طول خط لوله ترانس خزر بالغ بر ۲۰۰ کیلومتر است و باید از عمق ۳۰۰‌ متری دریا عبور کند. بر اساس برنامه‌ریزی‌ها این خط لوله توانایی صادرات سالانه ۷۵ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی را دارد و هر سال 30 میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان منتقل خواهد شد.

بخش مهم این خط لوله همان مسیر دریایی ترکمنستان تا آذربایجان است و مسیرهای داخلی ترکیه و آذربایجان در سالهای گذشته راه اندازی شده است. جمهوری آذربایجان اکنون کریدور گاز جنوبی SGC را تکمیل کرده و در مدت ژانویه تا آوریل 2022، حدود ۹۵۴ میلیون متر مکعب گاز به بازار اروپا انتقال داده است. خط لوله ترانس- خزر در واقع امتداد کریدور گاز جنوبی به سمت شرق خواهد بود. یادداشت تفاهم باکو و عشق‌آباد درباره توسعه مشترک میدان گازی "دوستی" هم فرصت‌های جدیدی برای همکاری در بخش انرژی در دریای خزر ایجاد کرده و امیدها برای تحقق خط لوله ترانس خزر را بیشتر کرده است.

ترکمنستان از زمان استقلال از شوروی سابق تلاش کرده تا مسیرهای جایگزی برای انتقال گاز خود به اروپا پیدا کند اما توفیق چندانی در این زمینه به دست نیاورد. حال جنگ در اوکراین این فرصت را در اختیار مقامات عشق‌آباد قرار داده است که رویای خود را با کمک اروپا و ترکیه محقق کند. ترکمنستان که منبع درآمدی خاصی ندارد روی منابع گاز خود حساب باز کرده است و تحقق این خط لوله می‌تواند درآمدهای زیادی را نصیب این کشور کند.

بر اساس برآورها، منابع گاز ترکمنستان در حال حاضر 24 تریلیون مترمکعب است و در سالهای اخیر نیز میادین گازی جدیدی کشف شده است و میزان ذخایر این کشور در آینده بیش از این حجم خواهد بود. بنابراین، با احتساب انتقال سالانه 30 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی به اروپا، می‌توان گفت که عشق‌آباد می‌تواند به مدت 800 سال بخشی از نیازهای اروپا را تامین کند. 30 میلیارد مترمکعب تقریبا یک ششم منابع گازی است که اروپا از روسیه وارد می‌کرد و در کنار خرید گاز از کشورهای قطر، الجزایر و رژیم صهیونیستی، در صورت اجرایی شدن ترانس-خزر، در آینده اروپا می‌تواند کمبود ناشی از قطع گاز روسیه را جبران کند.

بر اساس آمارها، تولید سالانه گاز در ترکمنستان برابر با 63 میلیارد مترمکعب است که حدود 30 میلیارد مترمکعب از آن به چین صادر می‌شود و بخشی هم به روسیه و ایران صادر شده و بخشی نیز در داخل مصرف می‌شود.  برنامه توسعه صنعت نفت و گاز ترکمنستان مقرر کرده که تا سال 2030 این کشور تولید گاز خود را به 250 میلیارد متر مکعب در سال برساند. با درنظر گرفتن این سیاست، در صورتی که زیرساخت‌های حمل و نقل ترانس- خزر فراهم شود، ترکمنستان به تنهایی می‌تواند نیازهای اروپا را تامین کند.
 
موانع در مسیر ترانس خزر                                              
با وجود اینکه کشورهای ارپایی و ترکیه و ترکمنستان از خط لوله ترانس- خزر حمایت می‌کنند اما برخی موانع جدی وجود دارد که سبب می‌شود تا اروپاییها تا چند سال آینده نتوانند از مزایای این طرح برخوردار شوند. آماده سازی یک پروژه نیاز به برنامه‌ریزی، مهندسی، تامین مالی پروژه، قراردادهای فروش تجاری گاز و قراردادهایی برای ساخت سکو و زیرساخت‌های محلی و همچنین توسعه خط لوله کریدور جنوبی که از ترکیه می‌گذرد، دارد. بر اساس برآورهای انجام شده برای ساخت این خط لوله از بستر دریای خزر بیش از 20 میلیارد دلار بودجه لازم است که از عهده ترکمنستان و جمهور آذربایجان خارج است و در این میان باید اروپاییها وارد عمل شوند، هر چند ساخت این خط لوله اگر از امروز شروع شود زودتر از سال 2030 تکمیل نخواهد شد.

همچنین، ترکمنستان دنبال امضای قرارداد بلندمدت است تا امیدوار باشد که هزینه‌هایی که می‌کند ارزش سودآوری دارد اما اروپاییها خواستار قرارداد کوتاه مدت هستند و این مسئله یکی از موارد اختلافی است که تاکنون حل نشده است.
از طرف دیگر، اگر ترکمنستان بخواهد سود زیادی از این مسیر کسب کند باید میزان تولیدات خود را افزایش دهد که بدون سرمایه‌گذاری خارجی ممکن نیست. سرمایه گذاران خارجی هم درباره توانایی ترکمنستان برای تامین نیازهای اروپا نگرانی‌هایی دارند زیرا عشق آباد از دو دهه پیش توافقاتی را برای خط لوله گاز ترکمنستان - افغانستان - پاکستان - هند موسوم به تاپی امضا کرده است و در صورت تحقق این پروژه معلوم نیست که آیا ترکمنستان می‌تواند همزمان نیازهای دو خط لوله را تامین کند.

ترکمنستان پس از روسیه، ایران و قطر چهارمین کشور صاحب گاز در جهان است و بسیاری از منابع انرژی این کشور همچنان بدون استخراج باقی مامده است. در حال حاضر چین بزرگترین خریدار گاز ترکمنستان است روسیه هم بخشی از گاز این کشور را خریداری می‌کند. سیاست چین هم بر این مبنا قرار گرفته که از تحقق خط لوله ترانس-خزر جلوگیری کند، زیرا پکن قصد دارد برای اقصاد در حال رشد خود گاز ترکمنستان را به تنهایی در اختیار خود بگیرد و همه نیازهای خود را از این طریق تامین کند.
 
اهداف ترکیه
ترکیه تحت رهبری اردوغان سیاستهای جاه‌طلبانه زیادی را در منطقه دنبال کرده و این بار هم روی خطوط انرژی متمرکز شده است. ترکیه سعی دارد با انتقال گاز ترکمنستان به اروپا، به هاب منطقه‌ای تبدیل شود و بتواند از این طریق هم نیازهای انرژی خود را با هزینه کمتر تامین کند و هم اینکه بتواند به دلیل واسطه‌گری انتقال انرژی بین شرق و غرب در سیاست‌های اتحادیه اروپا تاثیرگذار باشد.

ترکیه از فرصت بحران اوکراین استفاده کرده تا بتواند هر چه سریعتر این برنامه را عملی کند تا از طریق دلالی از سوآپ گاز به اروپا، درآمد زیادی را کسب کند. در این راستا آنکارا سعی دارد با استخراج گاز از بستر دریای مدیترانه و توافقات با رژیم صهیونیستی منابع این منطقه را به اروپا منتقل کند و به نوعی نبض کریدورهای انتقال گاز به اروپا را به دست بگیرد. مطرح شدن این خط لوله در شرایط کنونی از سوی آنکارا و باکو به تنشهای سیاسی با ایران نیز برمی‌گردد و مقامات این دو بازیگر منطقه سعی دارند با این کریدور جدید مسیرهای انتقال گاز ایران را دور بزنند. همچنانکه پس از بحران اوکراین مسیر خزر برای انتقال کالاهای چینی از مسیر دریای خزر به آذربایجان و ترکیه و از آنجا به مقصد اروپا بیش از پیش مورد بهره‌برداری قرار گرفت.

از سوی دیگر، اردوغان از اجرای این پروژه اهداف سیاسی را نیز دنبال می‌کند. ترکیه در سالهای اخیر تلاش زیادی کرده تا کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی را در مدار خود جمع کرده و نفوذش در اورآسیا را افزایش دهد و خط لوله ترانس- خزر می‌تواند در این میان به ترکیه کمک شایانی بکند تا با افزایش مبادلات تجاری با آسیای مرکزی، رهبری این کشورها را برعهده بگیرد. در این راستا، تقویت همکاری نظامی بین ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی پس از احیای درگیری قره باغ در سال2020 به طور چشمگیری افزایش یافته است. تحرکات آنکارا نشان می‌دهد که به طور جدی تصمیم گرفته است با استفاده از روش‌های دیپلماتیک و همچنین با استفاده از ابزارهای تجاری و انرژی موقعیت پیشرو را در آسیای مرکزی در اختیار بگیرد.
  
تهدیدی برای ایران
باتوجه به اینکه این خط لوله برای تامین نیازهای اروپا و ترکیه قرار است ساخته شود لذا برای ایران رقیبی جدی به شمار می‌رود. مقامات روسیه و ایران در سالهای اخیر به دلیل مشکلات زیست محیطی در بستر دریای خزر با احداث آن مخالفت کرده‌اند.        
باتوجه به اینکه ایران بخشی از گاز ترکیه را تامین می‌کرد در صورت احداث ترانس- خزر، آنکارا در بلندمدت دیگر لزومی به خرید گاز از ایران نخواهد داشت و از طریق این خط لوله می‌تواند نیازهای انرژی خود را تامین کند. با این حال تا زمان ساخت و تکمیل این خط لوله و افزایش زیرساخت‌های داخل ترکیه، حداقل تا چند سال آینده به خرید گاز از ایران ادامه خواهد داد.

مسئله دیگر، این است که ایران بر اساس توافقی که اخیرا با ترکمنستان و جمهوری آذربایجان امضا کرده، قرار است گاز عشق‌آباد را به باکو انتقال دهد و از این میان درآمدی را کسب می‌کرد و بخشی از نیازهای گازی استانهای شمالی را از طریق این منابع تامین می‌کرد، اما ترانس- خزر این مسیر ترانزیتی را از میان خواهد برد و گاز ترکمنستان از مسیر دریایی به آذربایجان صادر خواهد شد.

محمود خاقانی، مدیرکل پیشین امور خزر و آسیای مرکزی وزارت نفت ایران درباره تاثیر خط لوله ترانس خزر بر اقتصاد ایران گفته است:«اگر گاز قزاقستان هم به مسیر ترکمنستان متصل شود قاعدتا خط لوله‌ای با قطر بزرگتر طراحی خواهد شد و حجم بیشتری از گاز به اروپا خواهد رفت. در آن صورت، ممکن است جایی برای صادرات گاز ایران نباشد». خاقانی گفت:«شرکت‌های اروپایی سرمایه‌گذاری می‌کنند که گاز ترکمنستان را به اروپا ببرند. روسیه با احداث خطوط لوله برای صادرات گاز خود از مسیر ترکیه به اروپا، کمک کرده است تا این کشور به‌ جای ایران محور قرار گیرد».

از سوی دیگر، روسیه پیش از این در ظاهر از خط لوله ترانس- خزر حمایت می‌کرد اما در باطن مخالف این پروژه بود زیرا آنرا به منزله پایانی بر انحصار خطوط لوله خود برای تامین گاز به اروپا می‌دید ولی اکنون که نمی‌تواند گاز خود را به اروپا انتقال دهد، از این پروژه حمایت می‌کند. چرا که می‎‌داند ترکمنستان به تنهایی نمی‌تواند نیازهای اروپا را تامین کند و در آینده سعی خواهد کرد تا گاز خود را به ترکمنستان صادر کرده و از طریق ترانس- خزر به اروپاییها بفروشد تا درآمد کسب کند. همانگونه که در ماههای اخیر با ترکیه توافق کرده که گاز خود را از مسیر این کشور به بازارهای اروپایی انتقال دهد. به گفته برخی کارشناسان، روسیه به دلیل درگیر شدن در جنگ اوکراین، در شرایطی نیست که بتواند سیاستهای خود را به ترکیه و یا ترکمنستان دیکته کند و آنکارا بدون مزاحمت روسها، این برنامه را عملی خواهد کرد.

به رغم تلاشهای اردوغان برای احداث خط لوله ترانس-خزر اما این پروژه در شرایط فعلی به دلیل اختلافاتی که بین کشورهای در مسیر این کریدور و همچنین هزینه‌های گزاف آن، در آینده نزدیک امکان عملی شدن ندارد و بیش از دو دهه از اولین توافقات برای ساخت آن می‌گذرد ولی تاکنون هیچ پیشرفتی حاصل نشده است.