مروری بر مراحل پیشینه تمدنی بیداری اسلامی در خاورمیانه و شمال آفریقا

مروری بر پیشینه تمدنی بیداری اسلامی بررسی تاریخ اسلام نشان می دهد که فرهنگ و تمدن اسلامی مسیری مضبوط و دقیق دارد و بر پایه منطقی قابل درک و بیان شدنی شکل گرفته که احتمالاً تبلور همان فلسفه تاریخ اسلام است و این تاریخ تکرار می شود.(2) مرحله نخست، تاریخ اسلام با دعوت پیامبر اکرم(ص) از مکه آغاز شد و این همان آغاز حرکت در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی بود. مرحله دوم، این حرکت مهم تاریخ بشر، با تشکیل حکومت اسلامی در یثرب شکل گرفت و از آن پس یثرب تبدیل به مدینه النّبی شد. از این نام گذاری می توان به صورت نمادین استنتاج کرد که مدنیت اسلامی با این حرکت پایه گذاری شد.(3) مرحله سوم، گسترش اسلام بود شامل دو بخش: بخش اول، انتشار دین اسلام در جزیرة العرب(4) و بخش دوم، گسترش آن در جهان متمدّن آن روزگار، شاملِ بین النهرین، ایران، روم، مصر، حبشه، هند، ماوراءالنهر، چین و ماچین، شمال آفریقا و سرانجام جنوب اروپا بود. اوج این مرحله در سده های اول و دوم هجری نمایان شد. این فتوحات علاوه بر این که به وسعت جغرافیایی جهان اسلام منجر شد، آثار اجتماعی، فرهنگی و جنبه های تبلیغی نیز داشت.(5)

مرحله چهارم، مجاور شدن فرهنگ و تمدن نوپای اسلامی با تمدن های کهن جهان و کوشش برای شناخت و انتقال آن تمدن ها به حوزه تمدن اسلامی بود. این نهضت به شکل جدّی از سده دوم آغاز و تا سده های سوم و چهارم هجری ادامه یافت. این انتقال تمدن از چند طریق انجام شد.(6) الف) ترجمه؛ جدی ترین شکل انتقال بود و در تاریخ نام آن را نهضت ترجمه گذاشته اند.(7) در تاریخ قدیم تمدن ها، چنین حرکتی به لحاظ سرعت و حجم معارف انتقالی بی سابقه بود؛ برای نمونه فقط یک پدر و پسر(حُنین بن اسحاق و اسحاق بن حُنین) بیش از 200 کتاب و رساله را از یونانی و سریانی به عربی ترجمه کردند. ب) تأسیس کتابخانه دارالحکمه و نظامیه ها.(8) ج) انتقال دانشمندان و به تعبیر امروز «جذب مغزهای متفکر» به مراکز علمی و آموزشی جهان اسلام.(9) 

مرحله پنجم، عصر خودجوشی و شکوفایی تمدن اسلامی بود که از سده سوم آغاز و تا سده پنجم هجری ادامه یافت. هر چند برخی بر این باورند که مسلمانان به عنوان امانت دار صادق و امین، علوم بشری را از یونان دریافت نمودند و در طی قرون متمادی حفظ و در نهایت با پیدایش نهضت ترجمه از زبان عربی به زبان لاتین که به ویژه از سده پانزدهم میلادی در اسپانیا رخ داد، آنها را به دنیای غرب باز پس دادند.(10) ولی مسلمانان بر اساس مبانی فلسفی، انسان شناختی و هستی شناختی خود، تصرف های زیادی در راستای کاربردی کردن و توسعه علوم نمودند. این رشد علمی همه جانبه و عمیق در علوم گوناگون ریاضیات، نجوم، فیزیک و مکانیک، طب، شیمی، منطق و فلسفه، تاریخ، جغرافیا و ادبیات و زبان شناسی بود که زمینه ایجاد و تعمیق تمدن اسلامی را ایجاد نمود. بروزات این شکوفایی را در نظام های سیاسی، اجتماعی آن دوران و میراث کالبدی و معماری باقیمانده از این دوران به خوبی می توان مشاهده کرد.(11) قوت و اعتبار این مرحله تمدنی اسلام در حدی است که سخن از تأثیر تمدن اسلامی در تمدن غربی به میان می آید.(12)

مرحله ششم، عصر شکوفایی فرهنگ عمیق اسلامی و ادبیات عرفانی بود. پیوند عمیق عرفان و ادب از شگفتی های فرهنگ اسلامی است. این حوزه از چنان پشتوانه عظیمی برخوردار است که قابل مقایسه با هیچ فرهنگ دیگری نیست. بزرگانی از این خاستگاه به قله های رفیع دست یافتند و ستاره های برتر آسمان دانش بشری شدند. شکوفایی این مرحله از سده چهارم آغاز و در سده هفتم هجری به اوج خود رسید.(13)

مرحله هفتم، عصر هنر بود. شاید این سنت منطقی تاریخ است که تا علوم عقلی و تجربی به کمال نرسد و تا معرفت انسان نسبت به هستی و حیات عمیق نشود و تا ادب به کمال خود نرسد، هنر متعالی شده خط و نقاشی و معماری نمایان نخواهد شد.(14) توان و جایگاه هنر اسلامی تا جایی پیش رفت که حتی تمدن غربی را نیز تحت تأثیر قرار داد.(15) شگفت این که پس از دو ضربه سهمگین صلیبی ها و مغولان و از میان ویرانه های به جای مانده از آن بلایای خانمان برانداز، جنبش هنری قد برافراشت و بشارت دهنده تجدید حیات اسلام در عصر صفوی(16) ـ عثمانی ـ گورکانی(17) بود. ازاین رو، تصادفی نیست که اوج هنر اسلامی را از سده های نهم تا دوازدهم هجری در ایران و عثمانی و هند می بینیم.

مرحله هشتم، عصر رکود بود. دو حمله بزرگ و طولانی صلیبی(18) و مغول از مغرب و مشرق جهان اسلام یکی حدود دویست سال و دیگری حدود سیصدسال به درازا کشید، که با آثار و پیامدهایشان توان و رمق مسلمانان را گرفت و خرابی های بسیاری بر جای گذاشت.(19) آنچه از فرهنگ و تمدن اسلامی در مصر و شامات بافته بودند، به دست صلیبیان پنبه شد و آنچه در ماوراءالنهر، خراسان و عراق ساخته بودند، به وسیله مغولان ویران گردید. آنان، با خشونت و سنگدلی بی سابقه، در فرهنگ بالنده اسلامی روح ناامیدی دمیده و با تخریب شهرها، پایه مدنیت مسلمانان را سست کردند. با اینکه اسلام در ذات خود جوهر حرکت، دگرگونی و پیشرفت را دارد، ولی این دو حمله عظیم آثاری ویرانگر بر پیکره تمدن اسلامی بر جای نهاد که سرانجام به پیدایش عصر رکود انجامید که اوج این مرحله در سده هشتم و نیمه نخست سده نهم هجری است. 

مرحله نهم، خیزش دوباره جهان اسلام بود. شکست نهایی صلیبی ها در شام و فلسطین به دست صلاح الدین ایوبی(1187م/ 583ق) و مغولان در عین جالوت به دست ممالیک مصر(1260م) محیط امنی را در شام، روم و شمال افریقا فراهم آورد که بسیاری از دستاوردهای علمی و فرهنگی باقی مانده را حفظ کرد. در کنار دلاوری و شمشیر صلاح الدین ایوبی و پایداری ممالیک مصر باید از تدبیر و قلم خواجه نصیر الدین طوسی، خواجه شمس الدین صاحب دیوان، عطاملک جوینی، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی نام برد که به واقع خطر کردند و برای حفظ آنچه از ایلغار مغول باقی مانده بود، به کام اژدها رفتند و اغلب جان بر سر این کار گذاشتند و قطعاً اهمیت کار آنان از مجاهدان مصر و شام و فلسطین کمتر نبود. با انتقال میراث باقی مانده فرهنگ و تمدن اسلامی در سرزمین های سوخته جهان اسلام، نهال های جدیدی سربرآورد و به درخت های تنومندی تبدیل شد و امپراتوری عثمانی(20)، سلسله صفوی(21) و پادشاهی گورکانی(22) سر برآوردند و اوضاع سیاسی جهان اسلام سامانی گرفت.

مرحله دهم، هجوم استعمار و آغاز دومین دوره رکود بود. پس از رنسانس، کشورهای قدرتمندی در اروپا سر برآوردند و به دنبال مواد خام ارزان و پیدا کردن بازار مصرف برای کالاهای صنعتی خود، هجوم به جهان اسلام را آغاز کردند. پرتغالی ها به آفریقا، هند، مسقط و ایران و انگلیسی ها به باختر و خاور افریقا و جنوب و جنوب شرقی آسیا و فرانسوی ها به مصر و آفریقای شمال و غربی و ایتالیی ها به شمال و شرق آفریقا و هلندی ها به آسیای جنوب شرقی رخنه کردند. این پدیده از سده پانزدهم میلادی آغاز شد، ولی نقطه اوج سلطه غرب، سده نوزدهم میلادی بود.(سده یازدهم تا چهاردهم هجری)(23) یورش دوم فرنگی ها را باید جنگ صلیبی دوم نامید که پیچیده تر از اولی بود و این بار صلیبیان بودن بیرق صلیبی آمدند و از تفنگ به جای شمشیر استفاده کردند و، از آن مهلک تر کوشش آنان برای استحاله فرهنگی و تخریب باورهای مسلمانان و دیگر ملل تحت سلطه بود. این حرکت فراگیر غربیان آثار ویرانگر خود را در جهان اسلام گذاشت و به تعبیر محمد قطب، مسلمانان را به «عصر جاهلی» جدیدی سوق داد که شکلی تازه از استعمار فکری یا استعمار مزین به استدلال های فکری و فلسفی و مبتنی بر تفکر جدایی دین از عرصه اجتماع بود و به عنوان نمونه ای موفق در این رابطه، از تجربه غرب نام می بردند که ترقی آنها بر اثر رهایی سیاسی ـ اجتماعی غرب از «حاکمیت کلیسا» بود که از سده های تاریک به عصر روشنایی گام نهاد. اکنون بر شما مسلمانان است که برای ورود به جاده ترقی از اسلام جدا شوید! این تبلیغات فرنگیان که مؤثرتر و کارگرتر از گلوله های توپ آنها بود، شماری از دلسوختگان ساده اندیش و گروهی از سرخوردگان سیاسی ـ اجتماعی جوامع مسلمان را به خود جذب کرد و پدیده ای عجیب در جهان اسلام به وجود آمد که پیش تر سابقه نداشت، بدین معنا که جمعی از مسلمان زادگان، مبلّغ بی جیره و مواجب تفکر غربیان شدند! فرنگی ها بهتر از این نمی توانستند موجب استحاله امت اسلامی شوند و لذا این راه و رسم استعماری را با اتخاذ شیوه های گوناگون ادامه داده اند، لیکن پیوسته تغییر شیوه می دهند. این دور از رکود جدی تر از رکود پس از حمله اول صلیبی و ایلغار مغول بود. در آن زمان، مهاجمانِ زمین گیر شده، مغلوب فرهنگ مسلمانانی شدند که در عرصه نظامی بر آنها پیروز شده بودند! ولی در رکود دوم، در آغاز، غلبه فرهنگی با مهاجمان بود و فنّاوری فرهنگ بی دینی را نیز با خود آورده بود. حمله فکری غرب برای استحاله فرهنگی مسلمانان، جهان اسلام را حیرت زده کرد صرف نظر از پیامدهای آن یورش، این شوک، موجب پدیدآمدن امواجی سازنده شده که بعدها پدیدآورنده دسته ای از جنبش های پیوسته تاریخی در جهان اسلام گردید که از آن به بیداری اسلامی یا دعوت برای بازگشت به اسلام تعبیر می کنیم. 

مرحله یازدهم، بیداری اسلامی است. حوادث 200 سال اخیر در جهان اسلام را می توان تاریخ بیداری اسلامی نامید. این مرحله از تاریخ با افت و خیزهایی، با توجه به شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در سرتاسر جهان اسلام اجرا شده است. البته از نظر زمان آغاز، سرعت و کیفیت تحولات یکسان بوده است مثلاً با وجود اینکه مراحل آغازین بیداری اسلامی در جهان عرب زودتر از ایران آغاز شد ولی انقلاب اسلامی ایران از بسیاری از انقلاب ها که حتی زودتر آغاز شده بودند، هم اکنون جلوتر است. اگر چه موج بیداری اسلامی امروز کم و بیش سراسر جهان اسلام را فرا گرفته است، اما خاستگاه اصلی آن را چهار سرزمین مهم اسلامی در سده گذشته یعنی ایران، جهان عرب(عمدتاً مصر و شام)(24)، ترکیه عثمانی و هند تشکیل می دهد. تعیین تاریخ دقیق برای بیداری اسلامی کاری مشکل است؛ اما در هر یک از این چهار سرزمین می توان از حادثه یا حوادثی به عنوان مبداء تاریخ بیداری و آشنایی با تمدن غرب، و بالمآل بیداری یاد کرد. ناکامی دولت عثمانی در فتح وین(1094ق/ 1683م) و افتادن آزوف به دست روسیه(1108ق/ 1696م) و انعقاد قرارداد کارلوویتس(1111ق/ 1699م) میان روسیه و عثمانی که در آن برای اولین بار عثمانی در مقام دولتی شکست خورده قراردادی را امضاء می کرد و سرانجام از دست دادنِ شبه جزیره مسلمان نشین کریمه(25)(1272ق/ 1856م)، شکست ایران از روسیه، از دست رفتن داغستان، ارّان و شیروان و دیگر متصرفان ایران در قفقاز و امضای دو معاهده ننگین گلستان(1228ق/ 1813م) و ترکمانچای(26)(1243ق/ 1828م) و حمله ناپلئون به مصر(1213ق/ 1798م) و شام(27)(1799م) و تسلط استعمار انگلیس بر شبه قاره نده و شکست مقاومت مسلحانه مسلمانان هند در مقابل انگلیس در نبرد پَلاسی(28)(1170ق/ 1857م) از مهم ترین حوادثی است که موجب آشنایی مردم این سرزمین ها با تمدن جدید و بیداری آنان شد. هر چند این قسمت از کشورهای اسلامی تأثیر و نقش عمده در جریان بیداری اسلامی داشته اند، ولی بیداری اسلامی منحصر به آنها نیست؛ بلکه بیداری اسلامی مربوط به کل جهان اسلام است. بر این اساس می توان در تاریخ دویست ساله اخیر کشورهای اسلامی در آسیای مرکزی(29)، جنوب شرق آسیا(30) و شرق آفریقا(31) بیداری اسلامی را رصد کرد. بر این اساس حتی بیداری اسلامی در غرب نیز قابل تحلیل است.(32)/993/703/ر ادامه دارد...


محسن محمدی
.........................................
منابع؛ 1 ـ فلسفه تاریخ، مرتضی مطهری، صدرا، قم، 1369. در مورد ارتباط فلسفه تاریخ با اندیشه سیاسی، ر.ک: اندیشه واقع گرای ابن خلدون، ناصف نصار، ترجمه یوسف رحیم لو، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1367. 2 ـ اصولاً تحولات اندیشه سیاسی در اسلام را از لحاظ زمان شناسی و ادوار تاریخی نباید با سه مرحله تاریخ غرب (عهد یونانیان، قرون وسطی و رنسانس) منطبق کرد. فلسفه تاریخ و نمودار ادوار اساسی تحول در تمدن اسلامی، مختصات خاصی دارد که عمدتاً در پنج دوره تاریخی (سه دوره رشد و اعتلا و دو دوره زوال و انحطاط) قابل بررسی است. «تمدن اسلامی از قرون اول تا قرون پنجم قمری روبه ترقی گذاشت. سپس رفته رفته تنزل کرد و با حمله مغول به حضیض مرگباری در افتاد و آثار عمده عظمت سیاسی و فرهنگی آن یکسره ویران شد. با این همه این تمدن از میان نرفت و بار دیگر اوج گرفت. در مرحله دوم ترقی که از آخرین دهه قرن هفتم تا پایان قرن یازدهم ادامه یافت، در سرزمین اسلام سه امپراتوری از بزرگترین امپراتوری های جهان یعنی امپراتوری عثمانی، ایران دهند استقرار یافت. این مرحله از اعتلا، بار دیگر از آغاز قرن دوازدهم تا اواسط قرن سیزدهم رو به افول گذاشت و اینک تقریباً در همه سرزمین های اسلامی، نشانه هایی از سومین موج به چشم می خورد. (تاریخ فلسفه در اسلام، م.م. شریف، ج1، ص 3، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1362؛ همچنین ر.ک: آینده نگری بیداری اسلامی، احمد رضایی، صص 25 ـ 29؛ نهضت نرم افزاری (وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی)، تهران، 1391.( 3 ـ پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (پیدایش و شکوفایی)، علی اکبر ولایتی، ج1، صص 37 ـ 46؛ مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه، تهران، چاپ اول، 1386. 4 ـ همان، صص 41 ـ 46. 5 ـبرای مطالعه بیشتر در این موارد ر.ک: تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، سید جعفر شهیدی، صص 72 ـ 130، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1363؛ تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، ج2، صص 393 ـ 409، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1369؛ خدمات متقابل اسلام و ایران، مرتضی مطهری، صص 143 ـ 300، تهران، صدرا، 1370؛ تاریخ گسترش اسلام، توماس واکر آرنولد، ترجمه ابوالفضل عزتی، صص 290 ـ 310، دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، 1385. 6 ـ البته این انتقال و تبادل علمی و فرهنگی علاوه بر جهات نرم افزاری و روشی از جهات سخت افزاری نیز جای بررسی دارد مثلاً مسلمانان در تولید، توزیع و استفاده از کاغذ جهت گسترش علم تلاش ها و ابتکارات فراوانی انجام دادند. برای مطالعه بیشتر در این خصوص ر.ک: پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (پیدایش و شکوفایی)، علی اکبر ولایتی، ج1، صص 58 ـ 64. 7 ـ آثار مربوط به تاریخ تمدن اسلامی، این دوره را به تفصیل مورد بررسی قرار داده اند؛ از جمله مهم ترین آنها می توان به الفهرست نوشته ابن ندیم (ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، امیرکبیر، تهران، 1366)، «طبقات الأطباء» و کتاب «اخبار العلماء باخبار الحکماء» نوشته ابن ابی اصیبعه و «تاریخ الحکماء» نوشته ابن قفطی اشاره کرد. برای مطالعه بیشتر در مورد مراحل و تأثیر نهضت ترجمه در تمدن اسلامی ر.ک: پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (پیدایش و شکوفایی)، علی اکبر ولایتی، ج1، صص 75 ـ 87. . برای مطالعه بیشتر در این خصوص ر.ک: انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، دلیسی اونز اولیری، ترجمه احمد آرام، صص 258 ـ 263، دانشگاه تهران، تهران، 1342. . برای مطالعه درمورد حمایت از سنت آموزش و تأثیر آن برشکوفایی و رشد جوامع اسلامی در طی قرون اولیه و هم چنین چگونگی مراکز علمی و کتابخانه های معتبر در تاریخ اسلام ر.ک: تاریخ سرچشمه های اسلامی آموزش و پرورش غرب، مهدی نخستین، ترجمه عبدالله ظهیری، آستان قدس رضوی، مشهد، 1367، تاریخچه کتابخانه های ایران و کتابخانه های عمومی، رکن الدین همایون فرخ، اتحاد، تهران با تاریخ تمدن (کتاب چهارم، عصر ایمان)، ویل دورانت، ترجمه ابوالقاسم پاینده، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1366؛ تاریخ علوم اسلامی، جلال الدین همایی، نشر هما، تهران، 1363؛ تاریخ آموزش در اسلام، احمد شلبی، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمدحسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1361؛ تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، ذبیح الله صفا، دانشگاه تهران، تهران، 1331. 8 ـ پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (پیدایش و شکوفایی)، علی اکبر ولایتی، ج1، صص 89، 99، 545 ـ 548. 9 ـ تاریخ علوم در اسلام، سید حسن تقی زاده (به کوشش عزیز الله علیزاده)، صص 78 ـ 106؛ تاریخ نگارش های عربی، فؤاد سزگین، ترجمه و آماده سازی، مؤسسه نشر فهرستگان به اهتمام خانه کتاب، ج3، صص 39 و 40 (مقدمه)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1380؛ علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، آلدو میدلی، ترجمه محمدرضا شجاع رضوی و اسدالله علوی، صص 77 ـ 84، آستان قدرس رضوی، مشهد، 1371؛ تفکر یونانی، فرهنگ عربی (نهضت ترجمه کتاب های یونانی به عربی در بغداد و جامعه آغازین عباسی)، دیمیتری گوتاس، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، صص 34 ـ 38، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1381. 10 ـ از اوگوستن تاگالیله، علم در اواخر قرون وسطی و اوایل قرون جدید، آ.سی. کرومبی. ترجمه احمد آرام، ج1، صص 30 ـ 50، تهران، 1373. 11 ـ پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (پیدایش و شکوفایی)، ج1، علی اکبر ولایتی، ج1، صص 117 ـ 530. 12 ـ همان، صص 535 ـ 660. 13 ـ برای مطالعه بیشتر در این مورد ر.ک: پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (پیدایش و شکوفایی)، ج1، علی اکبر ولایتی، صص 283 ـ 331. 14 ـ همان، صص 487 ـ 533. 15 ـ همان، صص 616 ـ 660. 16 ـ همان، ج2، صص 977 ـ 982. 17 ـ همان، صص 940 ـ 951. 18 ـ در مورد تاریخ: مراحل و آثار جنگ های صلیبی برای نمونه ر.ک: تاریخ جنگ های صلیبی، رنه گروسه، ترجمه ولی الله شادان، فرزان روز، تهران، 1384؛ جنگ های صلیبی، محمد رشاد، نشر اندیشه، تهران، 1373؛ جنگ های صلیبی، هانس ابرهارد مایر، ترجمه عبدالحسین، شاهکار، انتشارات دانشگاه شیراز، شیراز، 1371؛ علل و آثار جنگ های صلیبی، عبدالله ناصری طاهری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1373؛ تاریخ قرون وسطی تا جنگ صد ساله، آلبر ماله و ژول ایزاک، ترجمه عبدالحسین هژیر، ابن سینا، تهران، 1343؛ برخی تاریخ نگاران در بخشی از آثار خود به این موضوع پرداخته اند؛ مانند گوستاو لوبون در کتاب تاریخ تمدن اسلام و عرب؛ ویل دورانت در ج4 کتاب تاریخ تمدن. 19 ـ برای مطالعه بیشتر در مورد حمله مغول و آثار تخریبی آن برجهان اسلام ر.ک: امپراطوری صحرانوردان، رنه گروسه، ترجمه عبدالحسین میکده، علمی و فرهنگی، تهران، 1368؛ تاریخ مغول و اوایل تیمور در ایران، عباس اقبال آشتیانی، نشر نامک، تهران، 1376؛ مغول ها، دیوید مورگان، ترجمه عباس مجنر، نشر مرکز، تهران، 1371؛ مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، شیرین بیانی، سمت، تهران، 1379؛ چنگیزخان، هارد لمب، ترجمه رشید یاسمی، امیرکبیر، تهران، 1381. 20 ـ پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (از رکود تا بیداری اسلامی)، ج2، علی اکبر ولایتی، صص 821 ـ 917. 21 ـ همان، صص 953 ـ 1007. 22 ـ همان، صص 919 ـ 951. 23 ـ برای مطالعه بیشتر در مورد تاریخچه، مراحل و اهداف و برنامه های استعمار و استعمارگران در جهان اسلام و ایران ر.ک: چهره استعمارگر، چهره استعمارزده، آلبر ممّی، ترجمه هما ناطق، خوارزمی، تهران، چاپ چهارم، 1349؛ فهم سیاست جهان سوم، برایان کلایو اسمیت، ترجمه امیر محمد حاجی یوسفی و محمد سعید قائنی نجفی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، تهران، 1380؛ مسائل سیاسی ـ اقتصادی جهان سوم, احمد ساعی، سمت، تهران، 1377؛ سیر تحولات استعمار در ایران، علیرضا ثقفی خراسانی، نشر نیکا، مشهد، 1375؛ خلیج فارس در عصر استعمار، ر.وادالا، ترجمه شفیع جوادی، کتاب سحاب، تهران، 1364. 24 ـ هر چند جهان عرب کانون و محل رشد جنبش های اسلامی است و به دلیل گستردگی و تقدم و سابقه تمدنی و فرهنگی اسلامی از اهمیت زیادی در بیداری اسلامی برخوردار است، ولی جنبش های اسلامی به جهان عرب محدود نشد و به سایر نقاط جهان اسلام مثل آسیای میانه و شرق آسیا منتقل شد و حتی این جنبش ها بر جنبش های جهان عرب نیز تأثیر گذاشت. (ر.ک: سیر تحول جنبش های اسلامی، حمید احمدی، صص 169 ـ 198). 25 ـ برای مطالعه بیشتر در مورد تاریخ بیداری اسلامی در ترکیه ر.ک: پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (از رکود تا بیداری اسلامی)، ج2، علی اکبر ولایتی، صص 1259 ـ 1285. . بیداری اسلامی در ایران را می توان بعد از جنگ های ایران و روس دانست که در ادامه در قالب پنج جنبش و نهضت بزرگ نمایان شد: قیام تحریم تنباکو، نهضت مشروطه، نهضت ملی شدن صنعت نفت، قیام پانزده خرداد 1341 و انقلاب اسلامی 1357 (ر.ک: تمدن برتر: نظریه تمدنی بیداری اسلامی و طرح عالم دینی، موسی نجفی، صص 19 ـ 26، آرما، اصفهان، 1390). 26 ـ برای مطالعه بیشتر در مورد تاریخ بیداری اسلامی در ایران، ر.ک: همان، صص 1195 ـ 1258. 27 ـ در مورد تاریخ بیداری اسلامی در جهان عرب، ر.ک: همان، صص 1171 ـ 1195. 28 ـ در مورد تاریخ بیداری اسلامی در هند، ر.ک: همان، صص 1285 ـ 1312. 29 ـ همان، صص 1329 ـ 1340. 30 ـ همان، صص 1341 ـ 1366. 31 ـ همان، صص 1389 ـ 1393.