چرا نخست وزیر هند به روسیه رفت؟

دوشنبه گذشته نارندرا مودی، نخست وزیر هند در نخستین سفر خود به روسیه پس از آغاز بحران اوکراین با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور این کشور دیدار و درباره موضوعات مهمی همچون پایان جنگ، تأمین سوخت هسته‌ای، انرژی و ... به رایزنی پرداخت. در این دیدار تاریخی رئیس جمهور روسیه در نوو اگاریوو از مودی میزبانی کرد و سوار بر خودروی برقی این منطقه گردشگری را به نخست وزیر هند نشان داد. 

نخست وزیر هند در حاشیه این سفر دو کنسولگری جدید کشورش را در شهرهای کازان و یکاترینبورگ افتتاح و بر روابط مثبت میان مسکو و دهلی نو تأکید کرد. با وجود نظرات مثبت و منفی ناظران بین‌المللی درباره سفر مودی به روسیه، به نظر می آید حضور نخست وزیر هند در روسیه فرصتی برای از سرگیری تلاش‌های بین‌المللی برای میانجی‌گری میان مسکو و کی یف باشد. پیش از این اقدام، تلاش کشورهایی همچون آفریقای جنوبی، ترکیه، چین و عربستان سعودی برای پر کردن شکاف‌های میان روسیه و اوکراین به سرانجام نرسیده بود.
 
سفر نخست وزیر هند به مسکو با استقبال برخی رهبران جهان مواجه نشد. همزمان با دور جدید عملیات ویژه ارتش روسیه، ولودیمیر زلنسکی رئیس جمهور اوکراین در اظهاراتی طعنه آمیز گفت، «دیدار رهبر بزرگ‌ترین دموکراسی جهان با رئیس جمهور روسیه مایه ناامیدی بزرگ و ضربه‌ای جدی به مذاکرات صلح است».
 
دیگر منتقد جدی این سفر آمریکایی‌ها هستتند. با وجود نظر منفی واشنگتن، به نظر می آید وجود دشمن مشترکی به نام چین سبب شده است آمریکایی‌ها اقدامات سیاسی هندی‌ها را در قبال روسیه و ایران درک کنند. هندی‌ها در توجیه روابط با روسیه معتقدند، این روابط علاوه بر کمک به حفظ منافع دهلی‌نو، دریچه‌ای امن برای کاهش تنش‌ها در محور دونباس- کریمه خواهد بود. با وجود انتشار چنین دیدگاهی، کارشناسان معتقدند هندی‌ها تصمیم گرفتند در رقابت میان قدرت‌های بزرگ سیاستی متمایز و همگرایانه دنبال کنند.
 
رابطه عمیق میان دهلی‌نو- مسکو به دوران اتحاد جماهیر شوروی بازمی‌گردد. در دورانی که هند به عنوان یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های سوسیالیستی جهان شناخته می‌شد، در زمینه تأمین نیازهای نظامی- انرژی وابستگی جدی به روس‌ها داشت. این موضوع پس از فروپاشی دیوار برلین و حرکت هند به سمت نظام لیبرال دموکراسی تغییر جدی نکرد و همزمان هندی‌ها رابطه خوب خود را با کاخ کرملین حفظ کردند.
 
هند همچنان وابستگی جدی به تجهیزات نظامی و انرژی روسیه دارد. البته داده‌های مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم نشان می‎دهد، پس از جنگ اوکراین میزان صادرات تسلیحاتی روسیه به هند کاهش یافته است.
 
 هم‌اکنون ارزش روابط تجاری میان هند و روسیه 65 میلیارد دلار است. پس از آغاز جنگ اوکراین و وضع تحریم‌های بی‌سابقه دولت‌های غربی علیه مسکو، روس‌ها از بازارهای غربی کوچ و سعی کردند مشتریان جدیدی در قاره آسیا پیدا کنند یا آنکه سهم خود را در بازارهای سنتی همچون چین یا هند افزایش دهند. این ابتکار جدید موجب شد ابزارهای اقتصادی آمریکا- اتحادیه اروپا کارایی لازم را نداشته باشد و حتی میزان فروش نفت و گاز روسیه به شکل قابل توجهی افزایش یابد.
 
روسیه با ارائه تخفیف‌های ویژه به هندی‌ها کمک کرد بتوانند میلیاردها دلار پس انداز کنند و در عین حال منابع مالی لازم برای ادامه جنگ به دست آورند. به نظر می آید تجربه تحریم‌های ایران سبب شده است روس‌ها رفتار سنجیده‌تری برای مقابله با تحریم‌های فلج کننده غرب اتخاذ کنند.
 
پرده دیگر از روابط هند و روسیه، نزدیکی بیش از پیش روس‌ها به چین است. نظام مودی که حزب کمونیست چین را به عنوان رقیب ژئواستراتژیک هند تعریف می کند، بسیار نگران وابستگی اقتصادی- فنی روسیه به پکن است و قصد دارد این موازنه را تغییر دهد. این موضوع در جریان نشست اخیر سازمان همکاری‌های شانگهای به روشنی قابل مشاهده بود. پوتین در قزاقستان آشکارا از گسترش روابط راهبردی مسکو- پکن سخن گفت.
 
سال گذشته میلادی شی جین پینگ، رئیس جمهور چین با ارائه طرحی 13 ماده‌ای از تلاش برای میانجی‌گری میان مسکو و کی یف خبر داد. نکته قابل توجه آنکه در این طرح به موضوع احیای تمامیت ارضی اوکراین توجه جدی نشد و همین موضوع سبب پاسخ منفی زلنسکی به پیشنهاد چینی‌ها شد. در چنین شرایطی هندی‌ها به عنوان یکی از شرکای مهم مسکو سعی دارند با قرار گرفتن در جایگاه میانجی به برقراری صلح در اوکراین کمک کنند. تا زمانی که آمریکایی‌ها به دنبال ارائه کمک‌های مالی- تسلیحاتی به اوکراین باشند، ارائه هرگونه دورنمای جدی برای برقراری صلح در اروپا دور از دسترسی خواهد بود.
 
بهره سخن
با وجود نظر منفی اعضای «گروه هفت» نسبت به توسعه روابط هند و روسیه، واقعیت آن است نظام بین‌الملل تغییر کرده و همانند گذشته محل تقابل دو قطب متضاد یا ترک تازی آمریکا نیست. در نظم سیال چند قطبی قدرت‌های نوظهور بر مبنای اصل حفظ منافع حداکثری سعی می‌کنند با تمام قطب‌های قدرت ارتباط برقرار کنند. 

مودی نیز پس از پیروزی مجدد در انتخابات داخلی هند تصمیم گرفت در نخستین سفر خارجی خود راهی مسکو شود تا عمق روابط تاریخی میان روسیه و هند را نشان دهد. حال باید منتظر ماند و دید آیا مودی علاوه بر انتقال فناوری، خرید انرژی و تهیه اسلحه می‌تواند به عنوان قدرتی نوظهور زمینه برقراری آتش‌بس و صلح را در جبهه اوکراین فراهم آورد یا خیر؟