واکاوی کودتای ۲۸ مرداد/ دخالت بیجای آمریکا در ایران

در روزهایی که مقارن با سالگرد کودتای آمریکایی- انگلیسی علیه دولت مصدق است، دادگاهی با دادخواهی بیش از ۴۰۰ هزار نفر در شعبه ۵۵ امور بین‌الملل مجتمع قضایی امام خمینی (ره) برگزار می شود. آمریکا و انگلستان سال ۱۳۳۲ کودتایی را در ایران طرح ریزی کردند که درنهایت موجب سقوط دولت ملی مصدق و شکست نهضت ملی شدن نفت شد.

مقام های آمریکایی برای سال‌ها از پذیرفتن مسئولیت کودتا شانه خالی می‌کردند، اما مادلین آلبرایت وزیر امور خارجه دولت کلینتون برای نخستین بار به مداخله کشورش در سرنگونی دولت قانونی مصدق اعتراف کرد. پس از آن سال ۲۰۰۰ اسناد سیا درباره کودتای 28 مرداد از طبقه بندی محرمانه خارج شد.
 
در زمان ریاست جمهوری باراک اوباما، به دلیل مذاکرات برجام کاخ سفید از انتشار جزئیات اسناد خودداری کرد. به زعم اوباما، یادآوری نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد می‌توانست اثر منفی بر مذاکرات هسته‌ای بگذارد. درنهایت سال ۲۰۱۷ و در زمان حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید، اسناد به طور تفصیلی منتشر شدند.
 
مصدق دارنده نخستین دکتری حقوق در ایران به شمار می‌رفت که اعتقاد زیادی به حقوق و سازمان‌های بین‌المللی داشت؛ محکومیت انگلستان در دیوان بین‌المللی کیفری موجب شد این اعتقاد مصدق به حقوق تقویت شود و به سازمان نوپای ملل متحد برای پیروزی نهضت ملی شدن نفت دل ببندد.
 
در عین حال آمریکا کشوری بود که بدون سابقه رسمی در استعمار به روابط بین الملل ورود کرده بود و بسیاری از کشور‌ها هنوز شناخت درستی از ماهیت آن نداشتند. مصدق به آمریکا به چشم «نیروی سوم» می‌نگریست که می‌توانست تکیه گاهی برای رهایی از استعمار طولانی مدت روس و انگلیس در ایران باشد؛ در ماجرای اشغال آذربایجان به وسیله قوای روس، آمریکا به دلیل ملاحضات ابتدای جنگ سرد، روس‌ها را به تخلیه آذربایجان فراخواند.

 این اقدام آمریکا که در راستای منافع راهبردی اش در غرب آسیا انجام شد، ظاهراً در ایران تعبیر به حسن نیت این کشور در حمایت از تمامیت ارضی کشورمان شد.

نکته اصلی این بود، مصدق درک نکرد آمریکایی‌ها هرگز ایران را به عنوان کشور شرقی مسلمان به انگلستان که هم‌گفتمان غربی و آنگلوساکسون آنان است، ترجیح نمی‌دهند. پس از سخنرانی مصدق در شورای امنیت ملل متحد، هری ترومن رئیس جمهور وقت آمریکا چند روزی مصدق را در آمریکا نگه داشت. در این مدت وی برای نجات از کسر بودجه بزرگی که با آن دست به گریبان بود، از آمریکا طلب وام کرد که بی حاصل ماند. حتی وام «طرح چهار ترومن» که نوعی اعانه به کشور‌های فقیر جهان به شمار می رود تا به دام کمونیسم نیفتند نیز به مصدق داده نشد.
 
هم زمان که آمریکا در کنار حقوق و سازمان‌های بین‌المللی مصدق را ناامید می‌کردند، وی پشتوانه های داخلی خود را از میان می‌برد. اختلاف با آیت الله کاشانی و از دست دادن حمایت توده مذهبی ایران که غالب مردم را تشکیل می‌دادند، فروپاشی نهضت را تسریع کرد. انحلال مجلس هفدهم دستاویز قانونی به شاه ‌داد تا نخست وزیر را عزل کند. غرب به طور دقیق تحولات ایران را رصد می‌کرد تا مطمئن شود قیام ملی 30 تیر دوباره رخ نخواهد داد.

ملی شدن نفت ایران چنان برای انگلستان گران تمام شده بود که حتی قصد حمله نظامی به کشورمان داشت، اما ملاحضات آمریکا مبنی بر خطر پیوستن ایران به بلوک شرق، انگلیس را از حمله منصرف کرد.

پس از آن انگلستان به نخستین جنگ ترکیبی علیه ایران در تاریخ معاصر اقدام کرد. تحریم اقتصادی، عملیات روانی و تبلیغاتی و نفوذ سه محور جنگ‌ ترکیبی انگلستان علیه مصدق بودند که به وسیله آمریکا مورد حمایت قرار گرفت.
 
مرداد سال ۱۳۳۲ مصدق خیلی دیر به اشتباه خود در اعتماد به آمریکا و خوش بینی نسبت به حقوق بین‌الملل و سازمان ملل متحد واقف، دستگیر، محاکمه و سپس زندانی شد و تا آخر عمر در تبعید و حصر به سر می‌برد‌. دوستانش ازجمله سید حسین فاطمی که‌ مبدع ایده ملی شدن نفت بودند، اعدام شند و برای 25 سال کشور در دام مهلک دیکتاتوری محمدرضا شاه پهلوی اسیر شد تا درنهایت با گسترش انسداد سیاسی، انقلاب اسلامی به وقوع پیوست.

سال ها بعد در ۱۹۷۳میلادی، آمریکا این بار به دلیل مس، دولت ملی و دموکراتیک شیلی را در قالب کودتای نظامی خشونت بار سرنگون کرد. در این رخداد مدل ایران بود که به عینه تکرار می‌شد؛ با این تفاوت که سالوادور آلنده به جای مصدق، پینوشه جای محمدرضا پهلوی و مس جای نفت را گرفته بودند. آمریکا اما مانند خودش بود؛ بی رحم، منفعت طلب و مخرب.