از آنجایی که اسلام در بعد سیاسی و مذهبی دارای قدرت یکپارچه و یک صدایی نمی‌باشد، اسلام سیاسی اصطلاحی است که برای اختصار تنوع نظریات سیاسی در جامعه اسلامی به کار می‌رود. اگر چه مسلمانان از لحاظ فکری به دو فرقه تقسیم می‌شوند؛ یک اکثریت سنی و یک اقلیت ده‌درصدی شیعه، اما به راحتی می‌توان گروه‌های سیاسی دو جریان مذهبی را شناسایی کرد. علاوه بر این بیان «اسلام سیاسی» گاهی به عنوان یک «بدعت نو» محسوب می‌شود. بسیاری از گروه‌های اسلامی رادیکال تاریخ پر از کشمکشی با دولت دارند. تاریخچه این کشمکش‌ها گاهی به ابتدای قرن (قرن بیستم) نیز می‌رسد. اما این گروه‌ها به طور فزاینده اهمیت می‌یابند، چرا که به عنوان یک چالش پیچیده و جدی برای دولت‌های غربی محسوب می‌شوند و در ضمن تهدیدکننده وضع موجود منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا هستند. ارائه طرح جایگزینی یک نظام اسلامی به جای نظام امپریالیسم غربی از دیگر منابع تهدید توسط این گروه‌ها به شمار می‌رود.

«بابی سعید» معتقد است که مفهوم اسلام سیاسی بیشتر برای توصیف آن دسته از جریان­های سیاسی اسلام به کار می­رود که خواستار ایجاد حکومتی بر مبنای اصول اسلامی هستند. بنابراین اسلام سیاسی را می­توان گفتمانی به حساب آورد که گرد مفهوم مرکزی حکومت اسلامی نظم یافته است. اسلام­گرایی طیفی از رویدادها از پیدایش یک ذهنیت اسلامی گرفته تا تلاشی تمام عیار برای بازسازی جامعه­ ی مطابق با اصول اسلامی را در بر می­گیرد.[3]


مبانی اسلام سیاسی

۱. اعتقاد به ابعاد فراگیر دین
«غلامرضا بهروز لک» معتقد است که در گفتمان اسلام سیاسی، دین فقط یک اعتقاد نیست، بلکه ابعادی فراگیر دارد و تمامی عرصه­ی هیأت آدمی را در بر می­گیرد.[4]

۲. اعتقاد به جداناپذیری دین از سیاست
اسلام سیاسی بر تفکیک­ ناپذیری دین و سیاست تأکید کرده و مدعی است اسلام از نظریه­ای جامع درباره­ دولت و سیاست برخوردار است و به­­ دلیل تکیه بر وحی از دیگر نظریه­ های سیاسی متکی بر خرد انسانی، برتر است[5]

۳. اعتقاد به تشکیل دولت مدرن بر اساس اسلام
اسلام سیاسی از تعبیرهای اسلامی برای تبیین و توضیح وضعیت سیاسی جامعه استفاده می­کند و بازگشت به اسلام و تشکیل حکومت اسلامی را تنها راه حل بحران­های جامعه­ی معاصر به­ شمار می‌آورد. اسلام سیاسی در پی ایجاد نوعی جامعه مدرن است که در کنار بهره­گیری از دستاوردهای مثبت تمدن غرب از آسیب­های آن به­­ دور باشد.[6]

۴. اعتقاد به استعمار غرب عامل عقب­ ماندگی مسلمانان
اسلام­گرایان عقب­ ماندگی سیاسی مسلمانان را زاییده­ استعمار جدید غرب می­دانند و به این وسیله با دست گذاشتن بر حساسیت­های امت اسلام، می­خواهند به عقب­ ماندگی مسلمانان پاسخ گویند.[7]

هدف اسلام سیاسی

هدف نهایی اسلام سیاسی، بازسازی جامعه بر اساس اصول اسلامی است و در این راه به­ دست آوردن قدرت سیاسی، مقدمه­ای ضروری تلقی می­شود. به نظر «محمدعلی حسینی­زاده» هواداران اسلام سیاسی، اسلام را به مثابه یک ایدئولوژی جامع در نظر می­گیرند که دنیا و آخرت انسان را در بر گرفته و برای همه حوزه­های زندگی دستورها و احکامی روشن دارد[8]

عوامل ظهور اسلام سیاسی

اندیشمندان دلایل مختلفی برای ظهور اسلام سیاسی در جهان برشمرده­اند از جمله: شکست نخبگان غیرمذهبی سکولار (فواد عجمی)، فقدان مشارکت سیاسی (فواد عجمی، ندا اسکاچپول)، بحران خرده بورژوازی (نیکی کدی، مایکل گیلسنان)، دلارهای نفتی و توسعه­ی نابرابر (مایکل فیشر) ، اثرات زوال فرهنگی (گیلسنان، فواد عجمی و مایکل فیشر).[۹] «بابی سعید» این دلایل را رد می­کند و در نقد آنها معتقد است که این دیدگاه­ها، علی‌رغم تاکید بر وجود مشکلات پنجگانه­ فوق در درون دنیای اسلام، نمی‌توانند توضیح دهند که چرا رویکرد و انتخاب مردم برای حل این معضلات، اسلام‌گرایی است و نه گفتمان­های دیگری چون لیبرالیسم و یا سوسیالیسم. وی معتقد است که گرچه جمیع این روایت­ها کمک می‌کنند تا توضیحات مفیدی از بحران فراهم شود، اما توضیحات قانع‌کننده‌ای مبنی ­بر این‌که چگونه بحران در نظم سیاسی، عامل ظهور اسلام‌گرایی می‌شود، ارائه نمی‌دهند.[۱۰] «بابی سعید»، کمالیسم و بحران در آن­را ریشه­ی ظهور اسلام‌گرایی می‌داند به نظر او ناتوانی کمالیسم در سرکوبی مخالفان موجب مطرح شدن اسلام­گرایی به­ عنوان بدیلی به ­جای آن شد.

تفاوت اسلام سیاسی با جریان بنیادگرایی

بار معنایی واژگان بنیادگرایی، رادیکالیسم، اسلام­گرایی و اسلام سیاسی متفاوت است. دال­هایی چون بنیادگرایی و رادیکالیسم در زمینه فرهنگ غربی بار معنایی کاملا منفی یافته­اند. اما، واژگان اسلام سیاسی و اسلام­گرایی دال­هایی نسبتاً خنثی و فاقد بار منفی هستند.[۱۱] بنیادگرایی سنتی، حرکتی است، اعتراض­آمیز علیه حکام منحرف و خائن که اصول اسلام، قرآن و حدیث را به فراموشی سپرده­اند و مانع تطبیق شریعت با موضوعات اجتماعی شده­اند.[12]

اسلام سیاسی بر خلاف بنیادگرایان و سنت­گرایان مدرنیته را به ­طور کامل نفی نمی­کند، بلکه می‌کوشند تا اسلام را با جامعه مدرن سازگار نشان دهد. البته اینان جنبه­های سکولار تمدن غرب را نفی کرده و مشکلات جامعه­های معاصر را به دوری از دین و معنویت نسبت داده و راه رهایی از آنها را توسل به ارزش­های دینی و بازگشت به اسلام می­دانند.[13]

انواع مختلف اسلام سیاسی در ایران

اسلام سیاسی در ایران ابتدا در دهه ۱۳۲۰هجری شمسی و بعد از سقوط رضاشاه مطرح شد و سپس در دهه­ ۱۳۴۰هجری شمسی بسط و تکامل یافت. دهه چهل و پنجاه، فصل جدیدی از ظهور اندیشه‌های سیاسی در ایران می‌باشد، به­ طوری ‌که بخش­هایی از قشر روشنفکری ایران به ایدئولوژی سیاسی اسلام روی آوردند، در حالی ­که پیش از آن روشنفکران ایران عمدتاً دارای گرایش­های لیبرالی و غیر دینی و ضد سنتی بودند.

از جمله نمایندگان گرایش جدید «جلال آل­احمد»، «علی شریعتی» و «مهندس بازرگان» بودند و همگی کم و بیش مخالف سرمایه­داری و امپریالیسم غربی و هوادار تفسیر سیاسی و نوگرایانه­ای از اسلام و برقراری نظام اجتماعی اسلامی بودند، از دیگر سو در بین بخشی از روشنفکران نیز تفکرات مارکسیستی رواج پیدا کرد که هر چند بعضاً اعتقادی به ایدئولوژی مارکسیسم نداشتند، ولی مشی مبارزاتی آنها را پذیرفته بودند. در واقع اسلام سیاسی در ایران در سه نوع مختلف بروز یافت:

۱.اسلام سیاسی لیبرال:
این جریان با تاکید بر دموکراسی و آزادی و با تفسیری لیبرال از متون شیعی به دنبال یاری گرفتن از مذهب در رویارویی با استبداد کهن ایرانی و ایجاد حکومتی دموکراتیک مبتنی بر فرهنگ و ارزش­های اسلامی است.[۱۴] بازرگان مهمترین نظریه­ پرداز اسلام سیاسی لیبرال محسوب می­شود. دغدغه­ اصلی او نشان دادن سازگاری علم با دین و ارزش­های دینی با زندگی مدرن و نیاز انسان امروزی به دین بود. در عرصه­ سیاست نیز او با پذیرش دستاوردهای سیاسی غرب می‌کوشید، تفسیری لیبرال دموکراتیک از اسلام ارائه دهد.[۱۵] در نظر او اسلام مکتب پراگماتیک و عمل‌گرایی است که قابل تطبیق با دنیای جدید می‌باشد.[۱۶]بازرگان به ارتباط دین و سیاست معتقد بود و بر نقش سازنده دین در زندگی، حکومت و سیاست تأکید داشت. در نظر او مذهب رفتار روزمره و عادی فرد را تعیین می‌کند با آن می‌شود شکل جامعه را تغییر داد.[17]

۲.اسلام سیاسی چپ:
این جریان درصدد ترکیب اسلام با سوسیالیسم بر آمد، «علی شریعتی» نظریه­ پرداز مطرح اسلام سیاسی چپ بود که تلاش کرد تا با بازسازی مفاهیم دینی تصویری نوین و جذاب از اسلام ارائه دهد و در این راستا از اکثر مفاهیم دینی مانند انقلاب، تقیه، جهاد، امت ،امامت، شهادت، انتظار و... مفهومی سیاسی و کارامد برای زمان خود ارائه کرد. وی از طریق بازسازی سیاسی مفاهیم گفتمان سنتی شیعه به سیاسی شدن آن یاری رساند و سپس با قرائتی چپ­گرایانه و سوسیالیستی آن­ را در جهت رادیکالیسم تقویت کرد.[۱۸]

۳.اسلام سیاسی فقاهتی:

اسلام سیاسی فقاهتی مبتنی بر اندیشه­ های امام­ خمینی(ره) است و بر ولایت فقیه، فقه و روحانیت به­ عنوان مفسران اصلی شریعت تاکید می­کند.[۱۹] در اسلام سیاسی فقاهتی، علم فقه به دلیل نقشی که در شناخت قانون­های دینی دارد، همچنین فقها به­عنوان کارشناسان معتبر دینی از جایگاهی بلند برخوردارند. روحانیون در این گفتمان تنها مفسران معتبر شریعت به شمار می­آیند و اسلام منهای روحانیت، اسلامی بی­محتوا، انحرافی و... است.[۲۰] کار امام ­خمینی(ره) از این جهت اهمیت دارد که وی نه تنها با رژیم پهلوی به­ طور خاص بلکه با نظم رایج در جهان اسلام به­ طور عام نیز به مخالفت برخاست. به واسطه­ ایشان است که اسلام­گرایی از یک مخالفت ساده و طرح سیاسی به کنار افتادند به یک جنبش ضد نظم حاکم تبدیل می­شود.[۲۱]

تأثیر اسلام سیاسی بر انقلاب اسلامی ایران

انقلاب اسلامی در ایران به ­عنوان یک دولت مدرن بر پایه­ اسلام شکل گرفت. این انقلاب ریشه در جریان‌های اسلام سیاسی در ایران دارد. از آنجا که این جریان اسلام سیاسی علت عقب­ ماندگی سیاسی مسلمانان را زاییده­ استعمار جدید غرب می­دانند، انقلاب اسلامی نگرش­های ضد غربی یافت. از یک سو اسلام سیاسی لیبرال دولتی مدرن و دموکراتیک مبتنی بر محوریت اسلام را ترسیم می‌کرد و از سوی دیگر شریعتی روحیه­ انقلابی­گری را در بین جوانان روشن کرده و دولتی متعهد را ترسیم می‌کرد که بر اساس زیر بنای توحید شکل می­گرفت. در این میان انقلاب اسلامی ایران بیش از همه از جریان اسلام سیاسی فقاهتی تغذیه شد. این جریان به رهبری امام­ خمینی(ره) که بر اساس تفکیک‌ناپذیری دین و سیاست قرار داشت، به مخالفت با رژیم پهلوی پرداخت و خواهان تشکیل دولتی مدرن بر پایه­ اسلام، ضد استعمار و ضد استبداد شد. اسلام سیاسی فقاهتی امام­ خمینی(ره) با محوریت روحانیت به بسیج مردم دست زد و بر اساس نظریه ولایت فقیه موفق به تشکیل حکومت شد.

پی‌نوشت‌ها:

[۱]. بهروزلک، غلامرضا؛ اسلام سیاسی و اسلام­گرایی معاصر، پگاه حوزه، شماره­ی ۲۰۹، خرداد ۱۳۸۶

[۲]. سعید، بابی؛ هراس بنیادین اروپامداری و ظهور اسلام­گرایی، ترجمه­ی غلام­رضا جمشیدی­ها و موسی عنبری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۹،ص۲۰

[۳]. همان

[۴]. بهروزلک، غلامرضا؛ جهانی شدن و اسلام سیاسی در ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه­ی اسلامی، ۱۳۸۶، ص۳۹

[۵] . حسینی­زاده، محمدعلی؛ اسلام سیاسی در ایران، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۶، ص۱۷

[۶]. همان، ص ۱۸

[۷]. روا، الیویه؛ تجربه­ی اسلام سیاسی، تهران، مرکز انتشارات بین­المللی صدرا، ۱۳۷۸، ص۲۳

[۸]. حسینی­زاده، محمدعلی؛ پیشین، ص۱۷

[۹]. سعید، بابی؛ پیشین، صص ۲۶-۲۲

[۱۰]. همان

[۱۱]. بهروزلک، غلامرضا؛ اسلام سیاسی و اسلام­گرایی معاصر، پیشین، همان صفحه

[۱۲]. روا، الیویه؛ پیشین، صص ۵-۴

[۱۳]. حسینی­زاده، محمدعلی؛ پیشین، ص ۱۸

[۱۴]. همان، ص ۱۹۵

[۱۵] . حسینی­‌زاده، محمدعلی؛ پیشین، ص۱۹۵

[۱۶] . آرکدی، نیکی؛ ریشه‌های انقلاب ایران، عبدالرحیم گواهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵، ص۳۶۵

[۱۷] برزین، سعید؛ زندگی‌نامه­ی سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، مرکز، ۱۳۷۴، ص۶۹

[۱۸]. مرادی، فریبا؛ شریعتی و اسلام سیاسی در ایران، پایان­نامه­ی کارشناسی ارشد، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۸، ص۳

[۱۹]. حسینی­زاده، محمدعلی؛ پیشین، ص ۲۲۵

[۲۰]. همان، ص۲۳۲

[۲۱]. سعید، بابی؛ پیشین، ص ۱۰۴

نویسنده: مصطفی ملکی دکترای روابط بین‌الملل