حدود سه دهه پس از پایان حضور نظامی اتحادیه جماهیر شوروی در دریای سرخ، به نظر می رسد که کرملین قصد دارد باردیگر حضور خود در آفریقا را پررنگ کند و در این میان نقش سودان برای روس‌ها بسیار دارای اهمیت است. هفته گذشته «محمد سراج» سفیر سودان در روسیه با بیان اینکه خارطوم به ساخت پایگاه دریای مشترک با روسیه پای بند است، بر ادامه پیگیری‌ها برای ساخت این پایگاه دریایی تاکید کرد. روسیه و سودان سال ۲۰۱۹ توافقنامه ایجاد مرکز پشتیبانی لجستیک برای نیروی دریایی روسیه در پورت‌سودان امضا کردند و قرار بود که این مرکز میزبان حداکثر ۳۰۰ سرباز روسی و تامین سوخت کشتی‌های این کشور باشد، اما این توافق هنوز به سرانجام نرسیده است. در واقع، بازگشت روسیه به شاخ آفریقا، با ارزش استراتژیک برای این کشور جهت حضور در دریای سرخ گره خورده و در این میان سودان نقش عمده را برای روس‌ها بازی می کند.

به تازگی نیز «ژنرال یاسر العطا»؛ معاون ستاد ارتش سودان از امضای قریب الوقوع توافقنامه نهایی برای ایجاد پایگاه روسیه در بندر سودان خبر داده است، اما هنوز معلوم نیست این پایگاه کی سرانجام قرار است وارد فاز عملیاتی شود؟
 
10 سال مذاکره
مذاکرات سودان و روسیه در مورد پایگاه دریایی حدود یک دهه است که ادامه دارد. در سال 2015، دو طرف یادداشت تفاهمی را امضا کردند که بر اساس آن مقرر شد یک پایگاه دریایی در سواحل سودان مشرف به دریای سرخ ایجاد شود. در سال 2017 این تفاهم تأیید شد و دو سال بعد دو طرف قرارداد همکاری امنیتی و نظامی 7 ساله امضا کردند و سپس در سال 2020 یک توافقنامه نظامی 25 ساله امضا شد. در اوایل سال گذشته، یک هیئت سودانی به ریاست معاون رئیس شورای حاکمیت وابسته به ژنرال عبدالفتاح برهان و پس از او «ژنرال حمدی»، فرمانده نیروهای پشتیبانی سریع از مسکو بازدید کرد و با دولت روسیه برای آغاز مراحل ساخت این پایگاه موافقت کرد، اما وقوع جنگ داخلی در بهار همان سال مانع از پیشرفت مذاکرات شد، چون برهان و حمدی به شدت در حال جنگ علیه مواضع یکدیگر هستند.
 
نیاز سودان به روسیه
بر اساس اظهارات «یاسر العطا»، حضور روسیه در سواحل سودان محدود به یک مرکز پشتیبانی و لجستیکی خواهد بود و نه یک پایگاه نظامی صرف، در مقابل، روسیه نیز برنامه های همکاری با سودان در زمینه های امنیتی و نظامی و اقتصادی را اجرا خواهد کرد. سودان همچنین در زمینه هایی از جمله کشاورزی و معدن به روسیه نیاز دارد و مقامات سودانی گفته‌اند که در این زمینه نیز کمک‌هایی از روس ها دریافت خواهند کرد. این توافق به ارتش روسیه هم این فرصت را خواهد داد که از بنادر و فرودگاه های سودان برای حمل تجهیزات لازم به پایگاه مورد نظر استفاده کند.

در عین حال رسانه‌های بین‌المللی پیش بینی کرده‌اند که با توجه به نیاز شورای حاکمیتی سودان برای مقابله با نیروهای واکنش سریع و ادامه جنگ داخلی، سودانی ها به سلاح، مهمات، قطعات یدکی هواپیماهای نظامی و پهپادهای جنگی هم بسیار نیاز دارند و بعید نیست که روسیه این تجهیزات را به ارتش سودان بدهد.  
 
چرایی اقبال روسیه  به سودان
در عین حال سودان درگیر در جنگ داخلی، تنها کشور ساحلی آفریقا نیست و سواحل سومالی یا اریتره، روبروی تنگه باب المندب، می تواند موقعیت جذاب تری برای روسیه جهت حضور در شاخ آفریقا، دریای سرخ  و اقیانوس هند باشد، اما همچنان سودان انتخاب مهم روسیه برای حضور در شاخ آفریقاست. در عین حال رسانه های غربی تایید می کنند که روسیه به موازات مذاکرات خود با سودان، تماس هایی با اریتره برای ایجاد پایگاهی در خاک این کشور داشته است، اما دقیقاً مشخص نیست که آیا پایگاه بندر سودان جایگزین اریتره بوده یا مسکو به دنبال ایجاد پایگاهی مجزا است. در عین حال آن چه مسلم است این که مذاکرات با اریتره ثمربخش نبوده است.

مفاد توافق: توافق اولیه بین سودان و روسیه تصریح می کند که پایگاه بندر سودان در طول مدت فعالیت خود میزبان سیصد کارمند اعم از نظامی و غیرنظامی خواهد بود که در این قرارداد 25 سال مشخص شده است که برای ده سال دیگر قابل تمدید است. لنگرگاه پایگاه می تواند همزمان میزبان 4 کشتی یا زیردریایی از جمله زیردریایی های هسته ای باشد.

اهمیت سیاسی: از نقطه نظر مکانی، این پایگاه حضور روسیه در یک منطقه استراتژیک با اهمیت بسیار زیاد را تسهیل می کند. موقیعت این پایگاه وقتی برای روس ها بیشتر درک می شود که در کنار آن حضور 12 پایگاه غربی و سایر پایگاه ها در جیبوتی، روبروی تنگه باب المندب را مورد توجه قرار دهیم. همچنین مجاورت این پایگاه در نزدیکی تنگه باب المندب به معنای حضور روسیه در کنار یکی از مهم‌ترین تنگه‌هایی است که 12درصد تجارت جهانی از آن عبور می‌کند و روسیه را قادر می‌سازد تا بخش مهمی از تجارت بین‌المللی را از طریق دریای سرخ که یکی از هفت تنگه مهم تجارت جهانی است، زیر نظر بگیرد.

اهمیت جغرافیایی: پایگاه دریایی مورد نظر روسیه در سودان همچنین فضای باز کافی را در اختیار مسکو در دریای عرب، اقیانوس هند، آسیا و کل سواحل شرقی قاره آفریقا قرار می‌دهد و یک مرکز مهم تامین، نگهداری و پشتیبانی برای نیروی دریایی روسیه جهت مشارکت واحدهای نظامی در مانورها یا مأموریت‌ها در اقیانوس هند خواهد بود. پایگاه بندر سودان به دلیل موقعیت نسبتاً میانی بین پایگاه های حمیمیم و طرطوس در سوریه و بین مناطق تحت نفوذ روسیه در سواحل آفریقا، یک نقطه توقف و تأمین سوخت برای هواپیماهای باری نظامی روسیه در مسیر آفریقا خواهد بود.

فقدان واگنر: روسیه هنوز نتوانسته است جای پایی در کشورهای ساحلی آفریقا در غرب قاره به دست آورد. پیشتر روسیه برای عملیات در آفریقا اتکای مطلق به گروه واگنر داشت و با وجود دستاوردهای استراتژیک به دست آمده، دستاوردهای واگنر در دراز مدت از میان رفت، چون اوگنر نه تنها گروهی خوش نام نبود، بلکه پس از کودتای ناتمام این گروه در روسیه و حادثه برای رهبر آن، دیگر اکنون واگنر جایگاهی در کرملین ندارد. اگرچه روسیه توانست در مدت زمان کوتاهی از طریق واگنر به منافع اقتصادی، سیاسی و رسانه ای در آفریقا دست یابد، اما اتهاماتی که در مورد جنایات علیه بشریت و نقض فاحش حقوق بشر علیه واگنر مطرح شد، باعث شده تا عملا روس‌ها واگنر را از آفریقا خارج کنند.
 
وضعیت فعلی روسیه در آفریقا
به نظر می رسد که تا کنون روسیه به بخشی از اهداف اولیه خود برای بازگشت به آفریقا و عرض اندام در برابر قدرت های جهانی از جمله فرانسه و آمریکا که به طور سنتی در آفریقا حضور دارند، رسیده است. کودتای نظامی در مالی، بورکینافاسو و نیجر، و متعاقب آن لغو قراردادهای همکاری این کشورها با پاریس و واشنگتن، کارآمدی استراتژی روسیه را آشکار کرده است. این رویکرد ترکیبی از تبلیغات شدید رسانه‌ای علیه غرب در آفریقا همراه با شعارهای نویدبخش و نجات بخش و رهایی از میراث استعماری است و همین رویکرد تا کنون کارایی خود را ثابت کرده است.

از سوی دیگر به موازات پیشرفت مذاکرات روسیه بر سر پایگاه بندر سودان، روسیه به تقویت حضور خود در غرب و مرکز این قاره از طریق توافقنامه‌های همکاری امنیتی و نظامی با کشورهای آفریقایی ضد غربی ادامه می‌دهد و در این زمینه قراردادهای همکاری امنیتی و نظامی با جمهوری آفریقای مرکزی، مالی، سپس بورکینافاسو و در نهایت نیجر منعقد شده است. این قراردادها مشروط به لغو قراردادهای همکاری کشورهای آفریقایی در زمینه دفاع و امنیت با کشورهای غربی به ویژه فرانسه بوده است. حداقل چهار کشور آفریقای مرکزی، مالی، بورکینافاسو و سپس نیجر نیز همین کار را کردند و قراردادهای امضا شده با فرانسه را لغو کردند.

در عین حال حضور روسیه در آفریقا در بعد نظامی محدود باقی مانده است و یکی از دلایل آن ناتوانی مسکو در دستیابی به جای پایی در سواحل غربی این قاره است که به معنای عدم امکان حمل و نقل و ارسال تجهیزات به این مناطق است. گزارش های مطبوعاتی نشان می دهد که دولت جمهوری آفریقای مرکزی مکانی را در منطقه برنگو، در هشتاد کیلومتری پایتخت، بانگوی، برای میزبانی یک پایگاه نظامی روسیه که اولین پایگاه در آفریقا خواهد بود و میزبان ده هزار سرباز خواهد بود، معرفی کرده است. موقعیت جغرافیایی جمهوری آفریقای مرکزی به نیروهای روسیه اجازه می دهد تا از فواصل تقریباً مساوی اوضاع را در سرتاسر قاره رصد کنند و آنها را قادر می سازد در صورت نیاز، سریعتر در رویدادهای منطقه مداخله کنند.

همچنین اگر پایگاه بندر سودان وارد فاز اجرایی شود، یک نقطه پشتیبانی مهم برای روس ها خواهد بود، زیرا از طریق این پایگاه روسیه می تواند محموله کشتی‌های پهلو گرفته در سودان را طی چند ساعت از طریق هوا به شرق قاره و منطقه اقیانوس هند و در کمترین زمان به بانگی منتقل کند. همچنین پایگاه بندر سودان علاوه بر نقش عملیاتی خود در سطح قاره، روسیه را قادر می‌سازد تا جایگاه مهمی در سودان داشته باشد، چون سودان کشوری غنی از منابع معدنی، منابع آبی و زمین‌های کشاورزی است که فرصت اقتصادی خوبی برای روس‌ها به شمار می رود.

در عین حال، روسیه سال ها در سودان حضور داشته است. شرکت های روسی از سال 2018 مجوز بهره برداری از برخی معادن طلای سودان  را دریافت کرده اند. در حال حاضر نیز تلاش‌های مسکو به تمام بخش‌های آفریقا برای تثبیت حضور و افزایش نفوذ به سطوح تاریخی ادامه دارد.